Coronakrantjes en antivaccinatie-flyers: hoe misleidende info verhuist van het internet naar je brievenbus

"Het coronavaccin is geen vaccin, maar gentherapie", dat staat te lezen in een pamflet met foute informatie die inwoners van Dilbeek en Tienen vorige week in hun brievenbus vonden. "Wij kregen een vijftal meldingen binnen uit drie straten", vertelt de Tiense burgemeester Katrien Partyka (CD&V). "Er kwamen ook meldingen binnen vanuit de buurgemeente Hoegaarden. De politie heeft de dader geïdentificeerd en die zal uitgenodigd worden voor een verhoor." Op de flyers stond geen verantwoordelijke uitgever. "Er bestaat in België de recht op vrijheid van meningsuiting, maar het verspreiden van pamfletten waar geen informatie over de verantwoordelijke uitgever op staat, is strafbaar", zegt Partyka.

Ook in het Oost-Vlaamse Eeklo was er twee weken geleden ophef: in zo’n 3.000 brievenbussen zat een bizar pamflet. Daarin stonden allerlei antivaccinatiestandpunten, gecombineerd met complottheorieën over de coronacrisis en enkele religieuze citaten. Verschillende inwoners van de stad contacteerden gealarmeerd de politie. Het bleek te gaan om een privé-initiatief van 50-jarige dame. Op vraag van de agenten stopte ze met haar actie en leverde ze de resterende pamfletten in.

"Gentherapie"

Eeklo, Dilbeek en Tienen zijn geen geïsoleerde gevallen. Uit heel Vlaanderen en Brussel komen gelijkaardige verhalen. In verschillende gemeenten vonden mensen in hun brievenbus handschreven of getypte documenten die complottheorieën verkondigen over het coronavirus of vaccinatie.

Vaak gaat het om teksten opgesteld en verspreid door enkelingen of religieuze groepjes, maar soms zit er achter de verspreiding van de flyers een georganiseerd netwerk. VRT NWS bracht het fenomeen in kaart en onderzocht welke pamfletten het vaakst opduiken.

Op onderstaande kaart zijn enkele gemeenten waar pamfletten in brievenbussen opdoken in het blauw aangeduid. Klik op een gemeente om een afbeelding van de flyer te zien. Kreeg u ook een verdachte flyer in de bus? Stuur die dan op naar check@vrt.be.

Het zijn lang niet de enige flyers en publicaties met misleidende corona-informatie die in Vlaamse brievenbussen opdoken. Vele daarvan komen eveneens uit Nederland, zoals "Eyeopener Magazine" (een tijdschrift van een Nederlandse evangelische prediker), "Mondkapjeseffecten" (een Nederlands pamflet over de zogenaamde "negatieve effecten van mondkapjes"), en "Samen terug naar normaal" (een Nederlandse anti-lockdownflyer). De RTBF factcheckte onlangs nog een flyer die in verschillende Brusselse gemeenten werd rondgedeeld.

Waarom precies flyers?

De meeste corona-actiegroepen ontstonden het voorbije jaar online. Via flyers in brievenbussen bereik je een breder publiek dat niet noodzakelijk op het internet actief is. Toch is de interactie tussen de gedrukte flyers en online desinformatie opvallend. Bijna alle pamfletten vermelden QR-codes of links naar (video)sites waar "meer informatie" terug te vinden is. Ook de verspreiding van de flyers wordt via het internet aangemoedigd en georganiseerd. Je kan ze bestellen via de webshops van de organisaties, of de bestanden staan beschikbaar om zelf te downloaden en uit te printen.

Wanneer we ons op een van deze websites aanmelden als vrijwilliger om flyers te gaan verspreiden, krijgen we een manifest toegestuurd dat erg verhelderend is over de doelstellingen van het flyeren: "De meeste actiegroepen gebruiken Facebook pagina’s, YouTube kanalen, LinkedIn, WhatsApp groepen, etcetera om hun initiatieven en informatie te delen maar bereiken daarmee niet de mensen die niet bij hun groep zijn aangesloten of zelf niet actief op zoek zijn naar meer of andere informatie. "

Een andere motivatie die vaak terugkeert bij de keuze voor gedrukte pamfletten, is de druk van "censuur" op sociale media. Twitter, Facebook en YouTube hebben de voorbije maanden in toenemende mate ingegrepen om desinformatie van hun platformen te weren. Antivaccinatieboodschappen kunnen er gefactcheckt of verwijderd worden. De grote socialemediaplatformen willen niet verantwoordelijk gehouden worden voor het misleiden van hun gebruikers. Via flyers in brievenbussen omzeil je zowel de richtlijnen van sociale media als het oordeel van online factcheckers.

Hoe georganiseerd is de verspreiding?

De meeste pamfletten raken verspreid door gemotiveerde individuen die ze uit overtuiging zelf thuis afdrukken en verspreiden. Maar er zijn ook enkele meer georganiseerde netwerken ontstaan, vooral met oorsprong in het buitenland.

Een Nederlandse website met de naam "Ons Netwerk" zorgt bijvoorbeeld voor de verspreiding van onder andere "De Andere Krant", "Gezond Verstand" en andere flyers die omschreven worden als "bewust" drukwerk. Via een formulier kan je je er opgeven als vrijwilliger voor het uitdelen of stockeren van krantjes en pamfletten. Er zijn "depots" waar fysieke flyers kunnen worden opgehaald in heel Nederland, maar ook in Genk, Houthalen, Maaseik, Mol, Kalmthout en Ronse.

Een andere Nederlandse website, "Infoflyers voor en door ondernemers", biedt tegen betaling - meestal enkel van de verzendkosten - een breed aanbod van pamfletten aan, naast spandoeken en stickers. De website ontwikkelde ook een eigen dashboard, webmailservice en webshop. Het initiatief focust zich vooral op ondernemers: "Wij vragen de kleine ondernemer van de muziekwinkel, boekhandel, stomerij, juwelier, kiosk, kledingwinkel, drogist, fietsenmaker, tweedekans winkels, (super)markten, restaurants, café’s, et cetera om flyers, kranten en tijdschriften te helpen verspreiden die het Nederlandse volk bewuster maakt van de situatie."

Is het wettelijk?

Heel wat burgers die de pamfletten in de bus vinden, contacteren de lokale politie of hun burgemeester. Is het wettelijk om misleidende informatie te verspreiden van deur tot deur? Grotendeels wel, al zijn er enkele vereisten. Artikels 299 en 300 van het Strafwetboek vragen bijvoorbeeld dat het verspreiden van drukwerk gebeurt met vermelding van een verantwoordelijke uitgever - "de ware naam en woonplaats van de schrijver of van de drukker". Dat is bij de flyers die nu circuleren in ons land niet altijd het geval.

Marino Longeville, commissaris van de politiezone Meetjesland, vertelt hoe ze omgingen met de anonieme pamfletten die in Eeklo werden verspreid en waarvan ze de verantwoordelijke konden identificeren:

“Wat ons betreft, heeft de vrouw in kwestie niets strafbaars gedaan. Maar wij hebben de betrokkene aangesproken en uitgelegd dat er grote inspanningen geleverd worden om de mensen aan te moedigen om zich te laten vaccineren. Dus vanuit algemeen belang vonden wij het wel belangrijk om aan te vragen om daarmee te stoppen. Wij hebben gevraagd of ze nog de resterende pamfletten aan ons kon bezorgen. Dat heeft zij vrijwillig gedaan. Wij hebben haar ook gezegd dat wij strafrechtelijk haar niets ten laste zullen leggen. Er stond op haar pamflet geen verantwoordelijke uitgever, maar wij wilden daar niet te veel heisa over maken. Zij heeft ons beloofd om het niet meer te doen en dus is het voor ons de kous af.”

Laster en eerroof

Rechtenprofessor Koen Lemmens (KU Leuven) geeft uitleg over de grondwettelijke aspecten van de zaak: "Ik denk dat er twee zaken zijn die je voor ogen moeten houden. Wij zitten hier op een kruispunt van een politiek debat en medische informatie. Als mensen actie voeren en zeggen "je hoeft je niet te laten vaccineren", dan valt dat onder het beginsel van de vrijheid van meningsuiting. Dat is een standpunt nemen in een maatschappelijk debat en daar zijn de grenzen heel ruim."

Antivaxxers mogen in principe hun boodschap verkondigen. Zij mogen mensen proberen te overtuigen, op dezelfde manier als bijvoorbeeld de getuigen van Jehovah dat doen of zoals politieke partijen die een pamflet in je brievenbus steken.

"Maar aan vrijheden zijn er natuurlijk ook grenzen. Als er bijvoorbeeld manifest onjuiste informatie over het vaccin van Pfizer wordt verkondigd, dan kan Pfizer zelf actie ondernemen en klacht neerleggen van laster en eerroof."

Orde der Artsen

Professor biomedisch recht Herman Nys (KU Leuven) bekijkt de kwestie vanuit een tuchtrechtelijke invalshoek: “In principe valt dit onder vrijheid van meningsuiting. Als een arts of een apothekers zoiets zou publiceren, dan zouden de Orde der Artsen of de Orde der Apothekers eventueel maatregelen kunnen nemen. Dan zou het kunnen vallen onder "het beschadigen van de eer en de waardigheid van het beroep van de arts". Een tuchtraad kan dan beslissen om een sanctie op te leggen. Dat kan een waarschuwing zijn, of een tijdelijke schorsing van twee jaar, of zelfs schrapping van de lijst van artsen. Dat dus wil zeggen dat ze voor onbepaalde duur hun beroep niet mogen uitoefenen.”

Beluister het gesprek met Rien Emmery van vrtnws in 'De Ochtend' via Radio 1 Select. 

Bron: vrtnws.be en De ochtend