De zachte, zorgende, immer beschikbare moeder: waar komt dat ideaalbeeld vandaan?

"Het romantische idee van moederschap is maar vrij recent", zegt Bieke Purnelle, directeur bij RoSa, het kenniscentrum voor gender, in 'De Wereld van Sofie'. "Tot halfweg de 18e eeuw bekeek men het moederschap redelijk zakelijk en droog. Je hebt kinderen en je zorgt dat ze in leven blijven. Je werd niet geacht je kind te vertroetelen. Onder invloed van de Verlichting, de ideeën van de Franse filosoof Jean-Jacques Rousseau, is men dat anders gaan bekijken en kwam het begrip moederliefde meer centraal."

Het ideaalbeeld is dus nog niet zo oud als we denken. "En bovendien bestaan er ook heel wat mythes over dat beeld" zegt Purnelle.

"Kartonnen doosjes waarin baby's lagen te slapen"

Dat van de moeder die altijd beschikbaar is, altijd liefdevol, wier leven alleen bestaat uit haar kinderen bijvoorbeeld. Historica Sara Knott beschrijft in het recente "Mother is a verb" het moederschap in Groot-Brittannië en Noord-Amerika sinds de 17e eeuw.

Leer looien, bier brouwen, vuur aanwakkeren... Vrouwen hebben altijd gewerkt met hun baby's in de buurt.

"Zij stelt vast dat moeders altijd gewerkt hebben", zegt Purnelle." Hun werk, ook al was dat huisvlijt, combineerden ze met kinderen. Dus leer looien, bier brouwen, vuur aanwakkeren, dat deden ze met hun baby's in de buurt. Wél in gemeenschappen, dus er was altijd ondersteuning."

Het beeld van de moeder die thuis zat te wachten gaat niet op. "Eind 19e eeuw had je de industrialisering en gingen vrouwen uit huis werken, in de fabrieken. Knott schrijft hoe in de fabrieken kartonnen doosjes hingen waarin de baby's lagen te slapen. Dat spreekt het beeld tegen dat wij soms hebben van vrouwen van een paar eeuwen geleden."

Freud, Jung en het moederinstinct

Een van de misschien meest bepalende mythes rond het ideaalbeeld van de moeder is dat van het moederinstinct, zegt Purnelle. "Het idee van dat er zodra je moeder wordt, automatisch een diepgeworteld instinct in je wakker wordt, waardoor alles vanzelf gaat of moet gaan."

Eind 19e, begin 20e eeuw zijn daarrond enkele theorieën ontwikkeld. "Sigmund Freud, bijvoorbeeld, zette de moeder neer als sowieso de primaire verzorger, maar verder totaal onbelangrijk. De moeder van Freud is een falende heilige: ze kan alleen maar mislukken", zegt Purnelle. "Freud had zelf een verknipte relatie tot zijn eigen jeugd. Zijn idee is nooit ernstig genomen door wetenschappers, maar raakte wel verspreid."

Daarna was er Carl Jung, een leerling van Freud. Hij ontwikkelde het beeld van de archetypes. "Hij stelt dat in elke mens bepaalde archetypes schuilen, klaar om tevoorschijn te komen op het moment dat ze nodig zijn. Als een vrouw zwanger wordt, wordt dat archetype van de moeder wakker, en voilà, alles gaat vanzelf. Wat natuurlijk niet zo is."

Jungs ideeën werden net als die van Freud niet ernstig genomen door de wetenschap, "maar ze vonden wel ingang in de literatuur, in de cultuur, in de kunsten. Dat heeft sterk de beeldvorming rond moederschap bepaald."

It takes a village...

En dan is er John Bowlby, de Britse psychiater die in de jaren 40 en 50 zijn invloedrijke theorieën over hechting tussen opvoeders en kinderen publiceerde. "Bowly concludeerde dat de eerste levensjaren heel bepalend zijn voor de verdere ontwikkeling. Daarom is het dus van belang dat een kind in de eerste levensjaren bijna permanent bij zijn primaire verzorger is. In zijn theorie is dat de moeder."

Wat is het probleem? "Wat Bowlby niet deed, en ook Freud en Jung niet, was uit zijn eigen perspectief, tijd en context stappen", zegt Purnelle. "Hun theorieën zijn bedacht in een tijd waarin men bijvoorbeeld van vrouwen vond dat ze niet rationeel genoeg waren om politieke beslissingen te nemen. Men had diepgewortelde ideeën over mannelijkheid en vrouwelijkheid. En dat bepaalde mee de focus van die theorieën."

Die theorieën zijn bedacht in een tijd waarin men diepgewortelde ideeën over mannelijkheid en vrouwelijkheid had. En dat bepaalde mee de focus.

De Amerikaanse antropoloog Sarah Blaffer Hrdy vond ook dat er iets schortte en voerde in de jaren 90 onderzoek bij primaten en bij hedendaagse jagers-verzamelaars in Centraal-Afrika. "En zij zag dat in zowat alle gevallen het niet alleen de moeder is die voor een baby zorgt. Bijna 50 tot 60 procent van de tijd zijn het anderen. Vaders, maar ook andere mannen. It takes a village to raise a child, zegt het spreekwoord."

Er klopt heel veel aan de hechtingstheorie van Bowlby, zegt Hrdy, maar dat de focus uitsluitend bij de moeder zou liggen, dat noemt zij een patriarchale mythe, die klopt niet.

Eigenlijk is het logisch dat moeders niet alléén de zorgende figuur zijn. "Een mensenbaby is onaf, er is geen enkel ander zoogdier dat zo hulpeloos ter wereld komt. En het duurt ook lang voor wij zelfredzaam zijn. Daar hebben moeders hulp bij nodig, en die hebben ze altijd wel gehad. Tot we in de industralisering belandden, een kapitalistisch systeem waarbij vrouwen buitenshuis moesten gaan werken. En dan zijn we dat idee van gemeenschappelijk zorgen kwijtgespeeld."

Mannen worden vaak neergezet als knullige verzorgers. Dat ideaalbeeld van de moeder houdt een beetje het idee in stand dat mannen dat niet kunnen. Wat uiteraard onzin is.

Het valt op hoe diep bepaalde denkbeelden zich kunnen wortelen en hoe lastig het is om daarvan af te geraken, ook al zijn ze al zo vaak weerlegd. En daar dragen we gevolgen van. "Veel vrouwen worstelen met het ideaalbeeld van de moeder en met de verwachtingen die er op allerlei vlakken zijn."

Maar we vergeten dat dat ideaal van zorgende moeder een voor mannen enge en beledigdende beeldvorming is, vindt Purnelle. "Mannen worden vaak neergezet als knullige verzorgers. Grapjes als papa heeft de kinderen aangekleed en kijk hoe ze erbij lopen. Of bij Kind & Gezin, waar het de hele tijd gaat over zeg mama dit en dat, en de papa wordt genegeerd. Dat houdt een beetje het idee in stand dat mannen dat niet kunnen. Wat uiteraard onzin is.

Bron: vrtnws.be en 'De Wereld van Sofie'

Lees ook: