Debat over stikstofuitstoot laait weer op: wat is stikstof en wat doet het met het milieu en onze gezondheid?

Stikstof is een chemisch element met als symbool N. De losse atomen van stikstof verbinden zich direct met andere stikstofatomen en vormen dan meestal distikstof (N2), een kleur- en reukloos gas dat zo'n 79 tot 80 procent van de lucht uitmaakt. Dit stikstofgas zoals het ook genoemd wordt, is onschadelijk.

Maar stikstof kan zich in de lucht ook verbinden met andere elementen en dan ontstaan er verbindingen die wel schadelijk zijn. Bij hoge temperaturen, bij verbrandingsprocessen bijvoorbeeld, verbindt het zich met zuurstof en vormt dan stikstofoxiden (NOx). Het kan zich ook binden met waterstof en dan wordt ammoniak gevormd (NH3), een kleurloos gas. 

Wat zijn de effecten?

Stikstofdioxide in de lucht is irriterend voor de ogen, neus, keel en longen en het kan ontstekingen van de longen veroorzaken en hart- en vaatziekten.

In een recente studie die de sterftecijfers door stikstofdioxide vergeleek in een duizendtal steden, scoorde Antwerpen na Madrid het slechtste, en ook Brussel deed het niet goed.

Stikstofoxiden spelen daarnaast ook een rol bij het ontstaan van zure regen en zijn een van de noodzakelijke bestanddelen voor het ontstaan van fotochemische smog of zomersmog, wanneer er te veel ozon in de lucht zit.
De concentraties van ammoniak in de lucht zijn niet zo hoog dat ze tot gezondheidsproblemen kunnen leiden, maar ammoniak geeft dan weer milieuproblemen.

Als de stikstofdeeltjes op de grond neerslaan, zorgen ze voor bemesting. Stikstof is normaal vrij schaars in de bodem en planten hebben het nodig om te groeien. Een aantal planten is echter aangepast aan een arme bodem en als die verrijkt wordt door de neerslaande stikstof, gaan die planten weggeconcureerd worden door soorten als netels, braambessen en grassen, die het net goed doen op een voedselrijke bodem.

Zowat een kwart van de planten profiteren van de rijkere bodems, de overige drie kwart krijgen het moeilijk, wat de biodiversiteit vermindert. Ook insecten en andere levensvormen die afhankelijk zijn van de aangepaste planten, gaan er dan op achteruit en dat tast de biodiversiteit nog meer aan.

De bodem kan ook verzuren door de aanwezigheid van stikstof en ook dat leidt tot het verlies van bepaalde plantensoorten.

Als de stikstofdeeltjes in  zoet water terechtkomen, treedt er een proces op dat eutrofiëring genoemd wordt. Het teveel aan stikstof kan leiden tot een snelle groei van bepaalde algen, wat dan weer zuurtoftekorten en een gebrek aan licht in het water tot gevolg kan hebben. Ook dat leidt tot een verarming van de biodiversiteit.

Bovendien kan ook het water verzuren en dat kan leiden tot de sterfte van bepaalde gevoelige vissen.

In 80 procent van de Vlaamse natuurgebieden slaat er te veel stikstof neer, wat een overtreding is van de Europese Habitat-richtlijn. Per hectare valt er jaarlijks 25 kilogram zuivere stikstof neer, terwijl dat maar gemiddeld 16 kilogram zou mogen zijn.

Hoe komt de stikstof in het milieu terecht?

Zowat de helft van de schadelijke stikstof ontstaat in Vlaanderen, en zo'n 60 procent daarvan is afkomstig uit de landbouw. Het verkeer is goed voor zo'n 8 tot 10 procent, de rest komt van de huishoudens en de industrie. Het opwekken van energie telt voor minder dan 1 procent.

Stikstofoxiden ontstaan, zoals gezegd, uit het stikstofgas in de lucht bij hoge temperaturen, bij verbrandingsprocessen in de industrie en bij het opwekken van energie en in verbrandingsmotoren voor onder meer het transport.

Vooral in de industrie en bij de energieopwekking kunnen de stikstofoxiden vrij eenvoudig uit de uitstoot gehaald worden, zei professor chemische technologie Tom van Gerven van de KU Leuven in 'De Wereld Vandaag'.

Lees verder onder het gesprek met professor chemische technologie Tom Van Gerven

Fabrieken en klassieke energiecentrales hebben slechts één schoorsteen of enkele schoorstenen, en de stikstofoxiden kunnen met de zogenoemde DENOX-technologie omgezet worden in stikstofgas zoals in de lucht zit, voor de uitstoot de schoorsteen verlaat. Op auto's is die technologie veel moeilijker toe te passen. Daar neemt men zijn toevlucht tot het fijn afregelen van de verbranding om de uitstoot zo laag mogelijk te houden.

Ammoniak is vooral afkomstig uit de landbouw. De stof ontsnapt uit de stallen van kippen, varkens en runderen, ze komt vrij uit de opslag van mest en bij het bemesten van velden en akkers.

In de landbouw is het veel moeilijker om de uitstoot aan te pakken aangezien de vervuilingspunten veel diffuser zijn, er is niet één centrale schoorsteen. Wel zijn er nu gesloten staltypes voor kippen en varkens - al hebben mensen daar ook vragen bij omdat de dieren er dan opgesloten zitten - waarop installaties aangesloten kunnen worden die de uitstoot fel verminderen of zelfs volledig elimineren. Voor runderen ligt dat moeilijker, die hebben een groot volume aan verluchting nodig.

Wat betekent het arrest?

De Raad voor Vergunningsbetwistingen heeft verleden week dus de vergunning voor de uitbreiding van een kippenstal in Kortessem vernietigd en het was voor het eerst dat een Belgische rechter een vergunning verbroken heeft louter op het stikstofargument.

De Vlaamse regering werkt sinds 2014 aan een Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) en in afwachting daarvan had toenmalig minister van Leefmilieu Joke Schauvliege (CD&V) een voorlopige regeling met drempels uitgewerkt. Als een landbouwer een stal wilde bouwen die zou leiden tot een verhoging van de stikstofuitstoot met 5 procent of minder, dan was er volgens die regeling geen bijkomend onderzoek nodig naar de milieu-effecten voor het afleveren van een vergunning.

De Raad voor Vergunningsbetwistingen heeft die aanpak in dit geval echter onwettig verklaard omdat Vlaanderen de Europese Habitat-richtlijn overtreedt.

In Nederland heeft een soortgelijke uitspraak  van de Raad van State grote gevolgen gehad. Zo'n 18.000 projecten liggen er stil.

Ook voor Vlaanderen kan deze lokale kwestie grote gevolgen hebben. Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) onderzoekt het arrest, maar stelt in een reactie dat het wellicht niet zal leiden tot een vergunningsstop zoals in Nederland.

Mogelijk leidt het wel tot een langere procedure voor het verkrijgen van een vergunning voor een gascentrale. De regering wil die bouwen om de bevoorrading te verzekeren als de kerncentrales gesloten worden. En ook voor grote projecten zoals de uitbreiding van de Antwerpse haven, de Oosterweelverbinding en de aanpak van de Brusselse ring kan een vergunning mogelijk lastiger worden. 

Het Algemeen Boerensyndicaat vraagt in elk geval zo snel mogelijk duidelijkheid omdat er sinds het arrest een grote rechtsonzekerheid heerst.

Beluister het gesprek met Hendrik Vandamme van het Algemeen Boerensyndicaat in 'De Wereld Vandaag':

Wanneer zal het PAS er komen?

Vandaag bespreekt het Vlaams Parlement de kwestie, hopelijk komt er daar al enige duidelijkheid. In 'De Ochtend' zei minister Zuhal Demir dat ze tegen de zomer binnen de regering tot een definitief ontwerp van een PAS willen komen. "Op dit moment worden heel wat scenario's vastgelegd. Er wordt bekeken welke scenario's in openbaar onderzoek moeten gaan en waar een milieueffectenrapport op moet komen. Dan kunnen we daarna binnen de regering bekijken welke maatregelen we zullen moeten nemen", zegt ze.

Alle sectoren zullen hun steentje moeten bijdragen.

"Voor mij is het zeer belangrijk dat de definitieve regels die we maken, dat die voldoende wetenschappelijk onderbouwd zijn en dat die ook rechtszekerheid bieden, zowel aan ondernemingen in de industrie als aan landbouwbedrijven. Het gaat enerzijds over onze welvaart, onze economie, maar ook over de kwaliteit van onze natuur. We hebben 46 waardevolle natuurgebieden in Vlaanderen en slechts 3 daarvan zijn in gunstige staat. De natuurrapporten in Vlaanderen zijn jaar na jaar altijd slecht. Dat is ook een uitdaging. Alle sectoren zullen hun steentje moeten bijdragen."

Beluister het gesprek met minister Zuhal Demir in 'De Ochtend':

Bron: vrtnws.be, 'De Wereld Vandaag' en 'De Ochtend'

Lees ook: