Hergebruiken als urnenkelder, meter of peter worden of koesteren als erfgoed: hoe brengen we "leven" in oude graven?

Wie dezer dagen een bezoek brengt aan een overleden geliefde, met mondmasker en met een pot chrysanten onder de arm, zal het merken. Bij veel oudere graven staat een bordje "Akte van verval". Dat gebeurt bij alle graven waarvan de vergunning binnenkort afloopt. Dat aantal stijgt en dat heeft met de wetgeving te maken.

Eeuwig bestaat niet meer

In 1971 werd de zogenoemde "eeuwigdurende vergunning" of "concession à perpétuité" afgeschaft. "Eeuwig" werd omgezet naar gratis herbevestigingen van 50 jaar. Die eerste termijn loopt dus volgend jaar af, in 2021. Nabestaanden of andere belanghebbenden krijgen een jaar de tijd om zich te melden. Als dat niet gebeurt kan de stad of de gemeente opnieuw beschikken over graf en grond.

Het gaat over grote aantallen tegelijk. Gent bijvoorbeeld moet contact leggen met de concessiehouders van zo’n 2.000 graven, vooral grafkelders, onder meer op de Westerbegraafplaats. Ook in Torhout, op het Oud Kerkhof, staan dezer dagen honderden witte bordjes bij de graven. Annelies Pollentier, deskundige groen en ruimte bij de stad: "Dat komt heel direct over, iedereen ziet ze onmiddellijk staan, maar dat is net de bedoeling." Met alle mogelijke middelen  - flyers, infoborden en mondelinge toelichting van vriendelijke werknemers van de begraafplaatsen - legt Torhout uit wat de mogelijkheden zijn.

Beluister de reportage over het kerkhof in Torhout:

Hendrik komt eens per jaar vanuit Antwerpen naar Torhout om er de  graven van zijn beide grootouders en grootoom te verzorgen. "Bij één graf staat een bordje, bij een ander niet. Ik zal eens bellen met de burgerlijke stand van Torhout," zegt hij.

"Hoezo, mijn vader sprak toch altijd van een eeuwige vergunning?" vraagt een nakomelinge van de familie Van Sieleghem-Bruynooghe, de fles bleekwater in de aanslag om een monumentale familiegrafkelder schoon te maken. Medewerkers van de stad maken de vrouw wegwijs in het kluwen.

Een bordje betekent niet dat het graf zomaar wordt omgespit, bij wijze van spreken. Als een graf beschermd is, kàn het niet verdwijnen. Is het niet beschermd, dan eventueel ooit wel, om waardevoller erfgoed beter tot zijn recht te laten komen.

Torhout en ook Gent doen een warme oproep aan het publiek om zelf na te gaan of er nog vergunningen lopen in de familie en op tijd te beslissen wat ermee moet gebeuren.

Recycleer eens een oud graf

En wat met de graven waarvoor niemand zich aanmeldt? Torhout stelt sommige daarvan ter beschikking voor hergebruik. Dat betekent dat er opnieuw een of meerdere urnen in kunnen worden gezet - nadat de eerste stoffelijke resten zijn verwijderd - en dat nieuwe namen worden toegevoegd. Dat kan gratis, als de nieuwe concessiehouder er zich toe verbindt om het grafteken te restaureren en goed te onderhouden, wat natuurlijk wel veel geld kost.

In Gent gaat het nog maar om een 12-tal grafkelders, maar op de Centrale Begraafplaats van Brugge zijn er honderden hergebruikte graven. Daar is dit al jaren gangbare praktijk. De oude monumenten worden opgeknapt en van een nieuw, extra naambordje voorzien. Een bijzonder voorbeeld is "Chambre Dood", een woordspeling op "Chambre d’hôtes" of gastenkamer. In een familiegrafkelder uit de 19e eeuw waar ooit 9 kisten in stonden is nu plaats gemaakt voor 29 urnen.

Bedoeling om dit erfgoed met zijn allen in stand te houden

Hergebruik kan ook in andere steden en gemeenten, zoals Blankenberge, Mechelen, Antwerpen of Roeselare. Een andere mogelijkheid is meter- of peterschap. Dat houdt in dat een persoon of een vereniging zich engageert om voor een graf te zorgen, het schoon te maken of van bloemen te voorzien. In Gent gaat het al om 34 graven (onder het mooie motto "Graf zoekt engelbewaarder"), in Torhout is de oproep net gelanceerd.

“Het is hoogdringend dat er zaken aangepakt worden,” zegt Annelies Pollentier. “Je ziet hier en daar grafmonumenten die bijeen worden gehouden met spanbandjes. We hopen dat we zo veel mogelijk mensen bereiken. Er staan hier pareltjes en er zitten zo veel verhalen achter. Het is de bedoeling om met z’n allen dit erfgoed in stand te houden.”

Voor steden en gemeenten is het bewaren, laat staan restaureren, van oude graftekens een dure aangelegenheid. Gent bijvoorbeeld is van plan om graven op het beschermde deel van de Westerbegraafplaats op te knappen. Zelfs met subsidies van de Vlaamse overheid kost dat de stad 2 miljoen euro.

Stilaan is er meer belangstelling voor funerair erfgoed

Het aflopen van duizenden vergunningen is voor lokale besturen ook een gelegenheid om na te denken over de toekomst van hun begraafplaatsen. Wat is er nodig, nu er meer mensen gecremeerd dan begraven worden? Misschien heeft een begraafplaats vooral de functie van park of groene zone in de stad? Wat is de erfgoedwaarde? Wat zijn de verhalen achter de graven?

Beluister het gesprek met Anne-Mie Havermans:

"Er is stilaan meer belangstelling voor dit erfgoed. Steden en gemeenten zijn zoekende," zegt Anne-Mie Havermans, zelfstandig erfgoedconsulent en adviseur van lokale besturen. "West-Vlaanderen neemt wel het voortouw." Havermans deed onder meer onderzoek naar het Oud Kerkhof van Torhout.

Er was sprake van een parkeerterrein

Het heeft weinig gescheeld of dat Oud Kerkhof, een van de oudste begraafplaatsen van ons land met majestueuze bomen, ijzeren kruisen en  art-decograftekens, was er niet meer. Schepen van begraafplaatsen en natuur en groen Elsie Desmet (CD&V): "Ik ken de verhalen van voor mijn tijd toen er sprake van was om hier een parkeerterrein aan te leggen, omdat er te weinig parkeerruimte was in Torhout. Het stadsbestuur heeft een hele weg afgelegd." In 2015 werd de begraafplaats beschermd; daarna volgden kunsthistorisch onderzoek en een beheersplan.

Op het Oud Kerkhof, dat niet meer werd gebruikt sinds de jaren 70, kunnen er dus binnenkort urnen worden bijgezet in oude graven. Daarnaast komt er een strooiweide en een sterretjesweide voor doodgeboren kinderen. Een niet-beschermd stuk wordt een rustig park.

De plek is altijd open. "Even was er vrees voor vandalisme en diefstal maar het tegendeel is waar. Iets dat afgesloten is lokt dat meer uit," zegt schepen Desmet.

Begraafplaats in beweging

Het Torhoutse beheersplan loopt over 20 jaar. Het doel is een parkbegraafplaats, waar mensen niet enkel komen ter nagedachtenis van een overledene, maar ook om te genieten van de rust. De natuur kan er herademen; tussen de graven wordt maar twee keer per jaar gemaaid. Er zijn tientallen interessante korstmossen ontdekt. Er loopt een wandel- en fietspad dwars doorheen. Het Oud Kerkhof heeft zelfs een wat provocerende slogan: "Begraafplaats in beweging".

Risico op kaalslag?

Erfgoedexperten houden de evolutie van de oude begraafplaatsen scherp in de gaten. "De afschaffing van de eeuwige vergunning in 1971 en de bedreiging van het erfgoed was precies de reden om vzw Epitaaf op te richten, een vrijwilligersvereniging die zich al meer dan 30 jaar inzet voor het funerair erfgoed," zegt emeritus hoogleraar Linda Van Santvoort. 

Voor sommige lokale besturen is de begraafplaats vooral een kostenpost, die veel onderhoud vergt  - en misschien weinig stemmen oplevert. Het Agentschap Onroerend Erfgoed van de Vlaamse Gemeenschap heeft net een uitgebreid overzicht en een stand van zaken van het funerair erfgoed klaar. Met een interessante historiek, een overzicht van de wetgeving en tips voor gemeentebesturen. Want het risico bestaat toch dat er waardevolle graftekens verdwijnen en dat er na het aflopen van die vele concessies een soort kaalslag volgt op de begraafplaatsen. Joeri Mertens: "Vooral gemeenten die niet de knowhow bezitten om funerair erfgoed te beheren of er minder het belang van inzien zullen vanaf 2021 mogelijk erfgoed afbreken."

Een begraafplaats is ook en vooral een plek voor de levenden

Joeri Mertens van het Agentschap Onroerend Erfgoed heeft argumenten klaar voor de lokale besturen: "Een begraafplaats is zoveel meer dan een plek voor de dood, meer dan een plek van afscheid, rouwen en verdriet. Het is ook en vooral een plek voor de levenden. Een plek van helen, herinneren en verzoenen. Het is een plek waar de levenden dankzij de kunstbeleving en de groene ruimte even uit de hectische wereld kunnen stappen en tot rust komen, genieten, beleven, leren en samen zijn. Laat de begraafplaats dan ook groeien in al die facetten en niet alleen als dodenakker."

Bron: VRT NWS