Arme landen staan achteraan in de rij voor coronavaccins: vallen zij uit de boot of zijn er oplossingen?

Zuid-Afrika en India vragen een uitzonderingsmaatregel aan bij de Wereldhandelsorganisatie. Ze willen dat monopolies van farmaceutische bedrijven tijdelijk opzij gezet worden, zodat iedereen wereldwijd en op grote schaal vaccins kan produceren. Ofwel: ze willen een grotere taart.

We gaan er in ons land vanuit dat we – zodra er een veilig vaccin op de markt komt – toegang zullen hebben tot voldoende dosissen om ongeveer 70 procent van onze bevolking te vaccineren tegen het einde van 2021. Vanaf 5 januari krijgen eerst de bewoners van woonzorgcentra en het zorgpersoneel een inenting, daarna alle 65-plussers en risicopatiënten tussen 45 en 65 jaar, tot slot is het de beurt aan de rest van de volwassen bevolking. In arme landen daarentegen dreigen veel mensen te moeten wachten op een vaccin tot 2023 of 2024.

Nochtans kondigde de Wereldgezondheidsorganisatie aan het begin van de pandemie een ambitieus plan aan - het COVAX-initiatief - dat ervoor zou zorgen dat alle landen tegelijk toegang zouden krijgen tot een vaccin. Wat blijft er over van dat plan? Hoeveel vaccins zullen er zijn in 2021 en wie krijgt ze?

Hoeveel vaccins zullen er zijn in 2021?

De ontwikkeling van een veilig, doeltreffend vaccin is bij een aantal farmaceutische bedrijven intussen naar eigen zeggen voltooid. Het vaccin van AstraZeneca en Oxford University, dat van Pfizer en BioNTech en dat van Moderna konden al succesvolle resultaten voorleggen. Verschillende andere vaccins zitten nog in de testfase.

Volgens het wetenschapstijdschrift Nature zullen AstraZeneca-Oxford, Pfizer-BioNTech en Moderna samen 5.3 miljard dosissen kunnen produceren tegen het einde van 2021. Daarmee zouden ze tussen de 2.6 miljard en 3.1 miljard mensen kunnen vaccineren, want van sommige vaccins heb je meerdere dosissen nodig per persoon. Er is ook nog het Russische vaccin Sputnik V. Daarvan zou Rusland wereldwijd nog zo'n 500 miljoen dosissen zou kunnen produceren, boven op productie voor binnenlands gebruik. Al stellen verschillende wetenschappers zich vragen bij de betrouwbaarheid van dat vaccin.

Ongeveer een derde van de wereldbevolking zou volgens Nature dus tegen het einde van 2021 een vaccin toegediend kunnen krijgen. Dan rijst de vraag: welk derde? “De ethische verdeelprincipes die we op nationaal niveau toepassen, gelden in principe ook internationaal”, zegt professsor Yvonne Denier van het Interfacultair Centrum voor Biomedische Ethiek en Recht aan de KU Leuven. Vanuit een ethisch perspectief zouden volgens haar eerst de meest kwetsbaren overal ter wereld aan bod moeten komen.

Eerlijk duurt het langst?

Een eerlijke verdeling van een vaccin tussen hoge-, midden- lage-inkomstlanden is precies wat het COVAX-initiatief wil bereiken. Denier noemt het een "ongeziene vorm van internationale solidariteit". In feite is COVAX een wereldwijde krachtenbundeling onder leiding van onder meer de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Het is een samenaankoop en tegelijk een groepsverzekering. Al meer dan 170 landen sloten zich aan bij COVAX en het initiatief zamelde al meer dan 2 miljard Amerikaanse dollar in om COVID-vaccins aan te kopen en eerlijk te verdelen onder alle deelnemende landen, waaronder 92 midden- en lage-inkomstlanden die zelf niet de middelen hebben om grote bedragen neer te tellen bij farmaceutische bedrijven.

"Zonder COVAX zou het ieder voor zich zijn en zou elk land zijn eigen deals sluiten. Er zou geen vaccin zijn voor landen die het niet kunnen betalen, of rijke landen zouden gewoon de volledige productiecapaciteit opkopen", zegt directeur van het Instituut voor Tropische Geneeskunde in Antwerpen Marc-Alain Widdowson. "Maar ook rijke landen hebben baat bij COVAX. Er zal waarschijnlijk een globaal tekort aan vaccins zijn. Farmaceutische bedrijven moeten hun productie zo snel mogelijk kunnen uitbreiden en dat kunnen ze alleen als ze zeker zijn dat ze hun dosissen ook zullen kunnen verkopen. Als hoge-inkomstlanden de krachten bundelen en hun middelen samenleggen, geeft dat de farma-industrie de zekerheid om fabrieken op richten en de productie te starten."

De eerste doelstelling van COVAX is om overal ter wereld 3 procent van de bevolking te vaccineren, namelijk de gezondheidswerkers. Daarna wil het in alle landen alle risicopatiënten inenten, geschat op ongeveer 20 procent van de bevolking.

Verdeling van de koek

Doen akkoorden tussen individuele landen en farmabedrijven de inspanningen van COVAX teniet? Deels wel, klinkt het bij onderzoeker aan de VUB en University College London Els Torreele. "Rijke landen, die nochtans aan de basis van COVAX liggen, hebben al snel besloten om eerst voor zichzelf te zorgen en zo de hele opzet te ondermijnen. COVAX is zo een soort van liefdadigheidsinitiatief geworden dat vaccins probeert te kopen voor de armere landen, maar die zijn niet uitgenodigd aan de tafel om mee te beslissen over hoe en wat."

Er is bovendien meer vraag dan aanbod, dus rijst de vraag of COVAX zelfs nog het beperkte aantal vaccins zal krijgen dat het heeft gereserveerd. "Vermoedelijk zullen de landen die het meeste geld neertelden tijdens de onderhandelingen het vaccin ook eerst in handen krijgen", aldus Eynikel. Welke landen dat precies zijn, is nog onduidelijk." Torreele beaamt dat. "Er is wat dat betreft heel weinig transparantie. Niemand weet wat er precies in die bilaterale akkoorden staat. Het wordt strikt geheim gehouden en dat geeft ongeziene macht aan farmabedrijven en een handvol rijke landen. Zij beslissen over de wereldwijde volksgezondheid."

Torreele maakt zich bovendien zorgen dat de vaccinproducenten te weinig medische transparantie bieden. "Er zijn alleen persberichten, maar nog geen onafhankelijk geverifieerde, wetenschappelijke onderzoeksresultaten gepubliceerd. Op dit moment worden de vaccins die het snelst klaar zijn het eerst toegediend, maar dat is geen goede strategie. Een vaccin dat bijvoorbeeld beschermt tegen ziekte, maar niet tegen besmetting of transmissie kan een optie zijn voor ouderen, maar is verre van ideaal voor gezondheidswerkers. Als blijkt dat een vaccin elke zes maanden opnieuw moet toegediend worden, verandert dat ook opnieuw alles."

In arme landen komen daar bovendien nog heel wat logistische problemen bij. "Een vaccin dat duur is, en erg onstabiel en dus op ultra-lage temperaturen moet bewaard worden is ondenkbaar in landen met een zwak gezondheidssysteem", aldus Torreele. Niet alleen zullen er volgens haar dus te weinig vaccins beschikbaar zijn in arme landen, ze zullen ook niet afgestemd zijn op de noden van lage- en middeninkomenslanden. Zo dreigen de inwoners van arme landen in 2021 dubbel uit de boot te vallen.

Vaccin-nationalisme

De eerlijke verdeling waarvoor COVAX wil zorgen, klinkt bijna te mooi om waar te zijn. En dat is ze misschien ook. Want hoewel de meeste rijke landen, met de Verenigde Staten als opvallende uitzondering, zich aansloten bij COVAX, tellen ze ook massaal grote bedragen neer om vaccins voor zichzelf te reserveren. Canada is volgens Nature koploper en reserveerde al negen dosissen per Canadese staatsburger. De Verenigde Staten sloten al deals voor meer dan 7 dosissen per Amerikaan, het Verenigd Koninkrijk en Australië elk voor bijna 6 dosissen per persoon. De Europese Unie maakt de top 5 compleet met bijna 5 gereserveerde dosissen per Europeaan. COVAX daarentegen reserveerde amper 0,3 dosissen per inwoner van de 92 lage- en middeninkomenslanden.

"De EU heeft al 1,5 miljard vaccins besteld voor zijn 500 miljoen inwoners. COVAX bestelde tussen de 300 en 700 miljoen dosissen voor de meer dan 3 miljard mensen in de 92 landen die zelf geen vaccins kunnen aankopen", zegt Dimitri Eynikel,  beleidsmedewerker bij Artsen Zonder Grenzen. "Daar zie je meteen al het onevenwicht."

Meer taart

Zuid-Afrika en India komen nu met een eigen oplossing om het wereldwijd tekort aan vaccins op te vangen. Ze hebben een tijdelijke uitzonderingsmaatregel aangevraagd bij de Wereldhandelsorganisatie (WTO). Die maatregel zou landen de mogelijkheid geven om patenten van farmabedrijven tijdelijk op te heffen, zodat medische hulpmiddelen voor COVID-19 sneller en in grotere hoeveelheden kunnen geproduceerd worden. Meer taart om te verdelen dus. Het is niet toevallig dat India een van de drijvende krachten achter dat voorstel is. India is namelijk een van de grootste producenten van vaccins ter wereld. Het land is ook heel belangrijk voor de vaccinproductie voor Zuiderse landen.

Artsen Zonder Grenzen en heel wat andere ngo's scharen zich massaal achter dat voorstel. Ze starten vandaag een Twittercampagne waarin ze alle lidstaten van de Wereldhandelsorganisatie oproepen om het voorstel van India en Zuid-Afrika goed te keuren. "We vragen om alle monopolies die farmaceutische bedrijven momenteel hebben tijdelijk opzij te zetten, zodat er wereldwijd massaal beschermingsmateriaal, beademingsmateriaal maar ook vaccins kunnen geproduceerd worden", legt Eynikel uit. "We vragen aan de Europese Unie en aan de Belgische overheid om dit voorstel te steunen."

Luister naar Dimitri Eynikel, Beleidsmedewerker AZG in 'De Ochtend':

Bron: vrtnws.be en 'De Ochtend'

Lees ook: