Kleinste soort PFAS duikt op in Vlaams drinkwater: "Lozingen door industrie en pesticiden moeten teruggedrongen worden"

TFA, of trifluorazijnzuur, is een molecuul uit de familie van PFAS. Van de amper afbreekbare PFAS-familie vinden we zo wat overal in Vlaanderen vertegenwoordigers terug. Dat wisten we al. Maar nu blijkt dat het kleine broertje van die familie, TFA, ook in ons drinkwater zit. Dat blijkt uit metingen van De Watergroep, het grootste drinkwaterbedrijf van Vlaanderen.

TFA heeft net zoals de bekendere broertjes een koolstof-fluorverbinding, waardoor de stof erg moeilijk afbreekt in de natuur. Hij lost dan wel extreem gemakkelijk op in water, maar dat betekent niet dat hij ook weg is. De molecuul blijft daarin aanwezig. Via de regen, mist, wolken, waterlopen en riolen komt het goedje vervolgens overal terecht. En dus ook in ons drinkwater.

Vooral in West-Vlaanderen kleurt de kaart oranje. Daar meet De Watergroep met grote voorsprong de hoogste waarden aan de kraan en in drinkwaterbekkens. De gemeente Zillebeke spant de kroon, maar ook in Dikkebus, aan het bassin de Blankaart in Diksmuide, in Roksem, Zedelgem, Koekelare, Poperinge, Houthulst, Ieper en Ardooie wordt er opvallend veel TFA gemeten.

Het gaat om 924 stalen die De Watergroep verzamelde in de eerste helft van dit jaar. Die metingen liggen trouwens gevoelig. Aanvankelijk wilde De Watergroep de resultaten niet delen met VRT NWS omdat er nog geen uniforme meetmethode is. Pas na een beroepsprocedure kon onze redactie de cijfers toch inkijken. 

Ook aan kraan van basisscholen

Wat betekenen die gemeten waarden nu? Tot voor kort had Vlaanderen geen richtlijn voor een mogelijk ongezond TFA-gehalte in ons drinkwater. Maar dinsdag kondigde minister van Omgeving Jo Brouns (CD&V) een nieuwe gezondheidskundige advieswaarde aan van 15,6 microgram per liter drinkwater. 

Vanaf die dosis "zijn mogelijke gezondheidseffecten niet uit te sluiten", zegt het Vlaams Departement Zorg, al is het "absoluut niet zo dat er gezondheidseffecten optreden zodra je daarboven zit". Er is een ruime voorzorgsmarge ingebouwd in de advieswaarde.

Eerst het goede nieuws. De waarden die De Watergroep in West-Vlaamse drinkwaterbekkens meet, zijn vrij hoog, maar blijven onder die nieuwe Vlaamse lat. De hoogste waarden worden opgetekend in bekkens in Zillebeke (8,3 microgram (µg)), Dikkebus, in De Blankaart, de watertoren in Roksem (allemaal meer dan 7 µg), Zedelgem, Koekelare, Poperinge en Houthulst (6 µg en meer).

In een aantal basisscholen werden vrij hoge TFA-waarden gemeten aan de kraan. Dat was onder andere het geval in Lichtervelde (5,4 µg) en Diksmuide (4,5 µg). Maar ook die waarden blijven onder de nieuwe Vlaamse advieswaarde.

Het slechte nieuws: waren die waarden enkele kilometers verderop gemeten, dan waren ze wél reden tot bezorgdheid geweest. Zillebeke en Dikkebus liggen allebei op minder dan 10 kilometer van de Waalse grens. De waarden die daar werden gemeten, zijn 4 keer hoger dan de Waalse voorzorgsgrens. Daar moeten drinkwaterbedrijven al vanaf TFA-concentraties van 2,2 µg ingrijpen. 

Voor alle duidelijkheid: we hebben het hier over advieswaarden. Wanneer de TFA-concentraties die die waarden overschrijden, in Vlaanderen of in Wallonië, wordt het drinkwater niet per se meteen ondrinkbaar. Maar drinkwaterbedrijven moeten dan wel de bron van de vervuiling opsporen en de TFA uit het water filteren, voor zover dat mogelijk zou zijn.

Ook belangrijk: een piekwaarde die eenmalig gemeten is, zegt weinig over hoeveel TFA iemand over een langere periode binnenkrijgt via het drinkwater. En de nieuwe Vlaamse advieswaarde geldt net voor langdurige blootstelling.

Toch blijft het tekenend dat bijvoorbeeld De Blankaart tot viermaal toe waarden van 11 µg of hoger laat optekenen. Dat lijkt op zijn minst op een patroon te wijzen. Een verband met pesticidengebruik in de buurt zou logisch zijn. "Het is niet onaannemelijk dat dat daar speelt", klinkt het bij de VMM. "Maar voor we bepaalde pesticiden uit de markt zouden halen, moeten we daar zeker van zijn."

Pesticiden en industrie in de Westhoek

Landbouw en een geschiedenis van industrie zijn allebei belangrijke bronnen van TFA. En laat West-Vlaanderen, en zeker de Westhoek, nu net beide hebben. Nu al ligt de drinkwaterwinning er geregeld stil in de zomer omdat het pesticidengehalte te hoog ligt, zelfs los van TFA.  

Pesticiden zijn een belangrijke bron van TFA, maar de stof wordt ook gebruikt in geneesmiddelen zoals antidepressiva. Hij ontstaat ook wanneer gelekte koelgassen uit koelkasten en airco's afbreken in de atmosfeer, de (intussen verboden) CFK's en HFK's.

En TFA is ook de allerlaatste bouwsteen waarin PFAS uiteenvallen wanneer ze afgebroken worden, bijvoorbeeld door ze te verbranden. Waar er dus ooit veel PFAS gebruikt werd, zal je ook veel TFA aantreffen.

West-Vlaanderen is niet de enige regio waar TFA massaal in het water zit. Bij een onderzoek op 287 Brusselse drinkwaterstalen zat er slechts in 8 stalen géén TFA, bleek onlangs nog. TFA zit ook zo goed als overal in Europa, bleek in mei nog uit onderzoek van de actiegroep PAN Europe. 

Het probleem is dus wijdverspreid. En het wordt jaar na jaar groter, aangezien de stof niet afbreekt in de natuur. Die groei kan snel gaan. In Duitsland kwamen de hoeveelheden in het drinkwater op 20 jaar tijd 4 keer hoger te liggen. Op sommige plekken in de VS ging het maal 6.

Al hoeft dat niet overal het geval te zijn. Volgens toxicoloog Ronny Blust (Universiteit Antwerpen) kan er lokaal ook een soort van "semi-evenwicht" ontstaan wanneer de uitstoot weliswaar aanhoudt, bijvoorbeeld door pesticidengebruik, maar de stof uitspoelt naar beken of rivieren verderop. 

TFA overal, maar gezondheidsgevolgen nog niet duidelijk

De hamvraag blijft: hoe ongezond is dat nu allemaal? Wel, dat weten we niet goed. Het onderzoek staat nog in zijn kinderschoenen.

Momenteel wijst weinig erop dat TFA even schadelijk is als andere PFAS. TFA stapelt zich veel minder gemakkelijk op in het lichaam. En tot nu toe heeft geen enkele studie gezondheidsschade bij de mens kunnen aantonen, zelfs niet bij concentraties die tot 1.000 keer hoger liggen dan de hoogste Vlaamse meting.

Maar sommige wetenschappers vinden dat er reden is om voorzichtig te zijn. TFA is een lid van de PFAS-familie, en andere PFAS-variaties zoals PFOS en PFOA hebben wél bewezen gezondheidsgevolgen: een verhoogd risico op kanker en een impact op de lever, de immuniteit en de vruchtbaarheid. Het duurde een tijd voor die gezondheidsrisico's duidelijk werden.

En nog een argument om voorzichtig te zijn met TFA: de stof is echt alomtegenwoordig. We worden er continu aan blootgesteld, nog veel meer dan aan PFAS.

Elk land zijn norm

Daarom nemen verschillende buurlanden het zekere voor het onzekere. Het Duitse Federale Bureau voor Chemische Stoffen gaat ervan uit dat TFA tot vruchtbaarheidsproblemen kan leiden. En het Nederlandse Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu zegt dat "TFA verondersteld wordt dezelfde toxische werking te hebben als andere PFAS". 

Gek genoeg leidt dat tot erg uiteenlopende voorzorgswaarden. In Nederland legt men de lat op 2,2 µg, en in Wallonië volgt men dat. Maar in Duitsland ligt de lat veel hoger, op 60 µg. De Vlaamse lat ligt daar dus ergens tussenin, op 15,6 µg.

"De Nederlandse collega's, en de Waalse die hen volgen, hebben voor een andere methode gekozen om tot hun norm te komen", zegt Joris Moonens van het Departement Zorg. "Zij hebben ook gezien dat er een aantal dingen niet geweten zijn over TFA. Daarom hebben ze niet zozeer naar TFA op zich gekeken maar een aantal eigenschappen van andere types PFAS overgezet op TFA. Die methode bevat meer onzekerheid en meer wetenschappelijke aannames." 

"Geen tijd te verspillen"

Toch moeten "alle waarden boven de 0,5 microgram als verhoogd worden beschouwd", oordeelt Jacob de Boer (toxicoloog aan de Vrije Universiteit Amsterdam) wanneer we hem de metingen voorleggen. Dat geldt voor 632 van de 924 stalen.

De actiegroep PAN Europe, die over heel Europa TFA in water mat, stelt het nog scherper. Die noemt de Vlaamse piekwaarden tot 8 µg "extreem hoog". Nergens in Europa trof PAN zoveel TFA aan in landbouwgebied.

Salomé Roynel van PAN vindt dat de overheid en de drinkwaterbedrijven meteen moeten ingrijpen, eerder dan te wachten op verder onderzoek en meer metingen. "Ik weet niet of ze nog veel tijd te verspillen hebben. Ik vind het nogal onrustwekkend."

Na het Europese onderzoek besloot PAN Europe al dat er "snelle en beslissende actie" nodig is, bijvoorbeeld door "een snel verbod op PFAS-pesticiden".

Wat moeten de drinkwaterbedrijven nu doen?

Laten we die TFA maar uit voorzorg sowieso uit ons drinkwater filteren, zou je dan kunnen denken. Maar zo gemakkelijk gaat het niet.

Alleen al TFA opsporen in het water, is erg moeilijk. En dan is er nog de kostprijs. TFA uit water halen kan enkel met omgekeerde osmose, en dat is erg duur. "Als we ooit tot de conclusie komen dat we ons zorgen moeten maken om TFA, dan zal het extreem pijnlijk en duur worden om het uit ons drinkwater te halen", besloot de oceanograaf Rainer Lohmann daarom in Politico.

Als een Vlaams drinkwaterbedrijf TFA-concentraties meet die hoger liggen dan de nieuwe voorzorgsnorm, dan zal het die in principe moeten wegfilteren. Maar "evident zal dat niet zijn", erkent de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM).

Maar er zijn ook pragmatischere mogelijkheden. Drinkwaterbedrijven kunnen de TFA-concentraties aan de kraan ook drukken door bij te mengen met water uit andere bekkens, bijvoorbeeld uit diepere grondlagen. Of de overheid kan de voorzorgsnorm, na analyse, tijdelijk wat hoger leggen.

Vervuiling door pesticiden en industrie naar beneden halen

De VMM benadrukt dat er meer metingen en onderzoek nodig zijn. "Is de stelling juist dat de TFA-gehalten altijd maar erger worden? Dat weten we niet. We zien nu dat er een probleem is, maar het is niet zeker dat die gehalten zullen toenemen." Nochtans wijst internationaal onderzoek erop dat dat doorgaans wel gebeurt.

De Watergroep benadrukt dan weer dat het Vlaamse drinkwater "voldoet aan alle kwaliteitsnormen, ook die voor TFA. Net daarom doen wij die brede metingen. Als we merken dat er een probleem is met een bepaalde stof, dan stoppen we tijdelijk met water winnen uit die bron. Op onze website kan je trouwens tot op straatniveau de kwaliteitsmetingen van ons drinkwater bekijken". De TFA-waarden zijn daar weliswaar nog niet in opgenomen.

Een grootschalige communicatiecampagne plant De Watergroep voorlopig niet, omdat de gemeten waarden nog onder de voorzorgsnorm zitten.

Omdat het zo moeilijk is om TFA achteraf nog uit het water te halen, pleit De Watergroep voor een aanpak aan de bron. "Zorg ervoor dat er zo weinig mogelijk TFA terechtkomt in water dat wij gebruiken voor drinkwater. Dat is beter dan dat wij allerlei extra complexe behandelingsmethoden moeten toepassen die niet alleen het water duurder maken, maar ook meer energie kosten."

"Daarom moeten niet alleen de pieklozingen, die leiden tot de hoge waarden in de metingen, maar ook de continue lozing naar beneden", vervolgt De Watergroep. Die kijkt dan in eerste instantie naar de industrie en de landbouw. Nu al voert De Watergroep daarom dialoog met landbouwers uit de regio, maar ook het provinciebestuur, "om hen te responsabiliseren", zegt De Schepper nog.

Bron: vrtnws.be en De Ochtend