“Neen, we zijn niet machteloos”

Ik keek afgelopen donderdag, net zoals de vorige donderdagen, weer met plezier naar ‘De Jaren 80 voor Tieners’. Gay was in de jaren ’80 nog homofilie (waar je voor naar de dokter werd gestuurd), plastic en andere vuilnis werden zonder schroom gewoon de straat en de bossen ingegooid, vrouwen hoorden nog voor velen aan de haard, het gebruik van het n-woord leidde zelden tot boze blikken, neerkijken op mensen van een andere klasse, kleur of gender leek gewoon, je kapotwerken zonder je er vragen bij te stellen ook.

De tieners keken er soms verbijsterd, verwonderd of vermaakt naar. En ik ook. Want in die jaren was ik zelf tiener. ‘Was het toen zo?’, vroeg ik me af. ‘En waarom vonden wij dat toen allemaal ok?’ Ik kon alleen maar tot de conclusie komen: wat is de samenleving ingrijpend en ten goede veranderd. Wat zit hier een prachtige, nieuwe, jonge generatie. Ik vond het verfrissend, hoopgevend. Want tegelijkertijd, als je er middenin zit, heb je het gevoel dat er helemaal niks verandert. Dat er een grote systeemverandering nodig is om het echt allemaal beter te maken en dat jezelf als persoon machteloos bent.

De tieners keken er soms verbijsterd, verwonderd of vermaakt naar. En ik ook. Want in die jaren was ik zelf tiener. ‘Was het toen zo?’, vroeg ik me af. ‘En waarom vonden wij dat toen allemaal ok?’

Wat heeft het voor zin om minder vlees te eten, minder met de wagen te rijden, minder plastic te gebruiken, zonnepanelen te leggen, minder lang te douchen als de bedrijven blijven vervuilen? Wat heeft het voor zin om op te komen voor de woordelozen, de kwetsbaren, de ongehoorden, als onrecht en discriminatie in het systeem zit ingebakken? Dan zijn je persoonlijke acties toch maar onbenullig, en is het toch maar wat gepruts in de marge? En waarom zou ik iets doen als anderen niets doen?

Het laatste wordt in de gedragspsychologie ook wel het omstanders-effect genoemd. We zijn er allemaal onderhevig aan. We kijken constant naar elkaar om te bepalen wat sociaal wenselijk is, wat de norm is. En als we niemand zien die iets doet, dan zijn we geneigd om nog even te blijven zitten, wachtend op anderen die in actie komen. Of: tot de systemen veranderen. Want als enkeling mijn gedrag veranderen haalt toch niets uit, niet?

Maar we zijn geen kleine, onbetekenende radertjes in een overweldigend, almachtig systeem. Elk systeem bestaat uit honderdduizenden kleinere systemen die op elkaar inwerken. Het bedrijf waarin wij werken is een systeem, de sportclub of de theaterclub waarin we onze vrije tijd doorbrengen ook, de school van onze kinderen en ons gezin en onze vriendengroepen eveneens. Allemaal systemen waar we deel van uitmaken en die wij kunnen beïnvloeden: als werknemer, als werkgever, als gezinslid, als gezinshoofd, als vriend, als lid of als hoofd van de sportclub.  Waar ons individuele gedrag het verschil kan maken en aanstekelijk kan zijn.

Maar we zijn geen kleine, onbetekenende radertjes in een overweldigend, almachtig systeem.

Donella Meadows, de referentie als het gaat over systeemverandering, beschreef al in 1999 (Leverage Points, How to Intervene in a System) wat de meest en de minst effectieve manieren zijn om een systeem te beïnvloeden. De meest effectieve zijn niet wat we al eens plegen te denken: nieuwe wetenschappelijke feiten die naar buiten komen, infrastructuur die wordt aangepast, regels die veranderen of zelfs technologische innovaties. Die factoren zijn natuurlijk belangrijk maar het zijn niet de meest effectieve.

De meest effectieve zijn daarentegen: het ontwikkelen van vernieuwende visies, die de kracht hebben om de sociale normen te beïnvloeden.  En daaraan gekoppeld: het beïnvloeden en in vraag stellen van de manieren van denken, waaruit de systemen ontstaan. Individuele gedragsveranderingen doen er in die zin dus echt toe. Als je zelf zonnepanelen legt, zullen je buren geneigd zijn om dat ook sneller te doen. Als je die werknemer van kleur aanneemt, zullen andere werkgevers uit je omgeving dat ook sneller overwegen. En als je beslist om 4/5 te gaan werken voor een betere levenskwaliteit, mag je er donder op zeggen dat vrienden en familie er ook zullen over beginnen nadenken.

De Nederlandse cultuursocioloog Ruben Jacobs, verwees in die zin naar de ‘Three Degrees of Influence’: wat we zeggen en doen beïnvloedt de gedachten en het gedrag van onze vrienden (eerste graad), maar ook de gedachten en gedragingen van hun vrienden, en zelfs die van de vrienden daarvan (derde graad). Ons gedrag is echt besmettelijk.

Ons gedrag is echt besmettelijk.

De échte betekenis van wat we als persoon doen is dan ook niet dat we die enkele duizenden liters water besparen, die enkele duizenden kilometers minder rijden, die enkele dagen minder werken om het wat rustiger aan te doen, die ene werknemer van kleur aannemen. Maar wel de boodschap die we daarmee geven aan anderen: dat we die verandering ernstig nemen.

Dat wil niet zeggen dat iedereen je onmiddellijk zal volgen. Maar wel dat de vanzelfsprekendheid van het oude gedrag op zijn minst ter discussie zal komen te staan. Je beïnvloedt er dus je eigen kleine systemen mee: je gezin, je familie, je collega’s, je vrienden. En als duizenden kleine systemen in die richting kantelen, dan wordt de kritische massa groot genoeg en kantelt ‘het systeem’.

De veranderingen in de manieren van denken die je ziet in de ‘Jaren 80 voor Tieners’ zijn ergens begonnen. Bij mannen, vrouwen, jongeren, vaders, moeders, bedrijfsleiders, die er anders over dachten. Die die manier van denken aanstekelijk brachten, en ze geloofwaardig beleefden. Tot de sociale normen begonnen te verschuiven en de broodnodige politieke en culturele veranderingen volgden. Ik kijk al uit naar de laatste aflevering van ‘De Jaren 80 voor Tieners’. Niet alleen met een tikkeltje nostalgie, maar ook met een grote dosis verwondering en bewondering.

Neen, we zijn niet machteloos.

Peter Verbiest,
Communicatiestrateeg voor maatschappelijke gedragsverandering
Bonka Circus