Primatoloog Frans de Waal: "Geweld en gender zijn verbonden"

Frans de Waal woont intussen al 40 jaar in de Verenigde Staten. Zijn lezingen trekken – de pandemie buiten beschouwing – volle zalen. “Ik geloof dat het grote publiek er klaar voor is. Er is een enorme dorst naar kennis over biologie”, vertelt hij over zijn publicatie ‘Anders’. “Ik geloof trouwens niet dat je mensen kan verdelen in puur mannelijk en vrouwelijk. Gender is een flexibel concept. Er is enerzijds de biologische kant en anderzijds is er ook het maatschappelijke deel.”

De Waal noemt zichzelf een feminist: “Zeker in Amerika, waar we weer op square one zitten met die abortusdiscussie. De ongelijkheid tussen man en vrouw is nog zeer groot.”

Gluren naar de na-apers 

Wat kunnen mensapen ons leren over gender? “Het zijn onze naaste verwanten. Ze staan dicht bij ons. Dat is de biologische kant”, vertelt de primatoloog. “Op maatschappelijk vlak valt ook wat op te steken van bijvoorbeeld bonobo’s. Zij zijn pas op hun 16de volwassen en kennen net zoals de mens een lange jeugd. Tijdens die jeugdjaren pikken ze veel op en imiteren ze. Vandaar ook het woord na-apen."

"Die overdracht van kennis leert hen ook hoe zich te gedragen als man of vrouw.”  Net daarom is het genderconcept ook op hen van toepassing, vertelt van Daal. Dat vaak naar de dierenwereld wordt verwezen om de dominantie van mannen te verklaren, vindt hij bizar. “Bij de primaten is leiderschap zowel mannelijk als vrouwelijk. Aan beide zijden is macht te vinden. Het alfavrouwtje beslist mee wie het alfamannetje wordt. Wie is dan de machtigste van het stel?”

"Bonobo's zijn volkomen biseksueel" 

Daarnaast is homoseksueel gedrag ook heel gebruikelijk bij mensapen. “Bonobo’s noem ik volkomen biseksueel. Dat is bij die soort ook nooit een probleem. Ook bij andere primaten zijn er individuen die de gendernormen niet volgen. Neem nu bijvoorbeeld een grote, sterke mannelijke chimpansee die geen confrontaties aangaat. Die wordt geaccepteerd.”

Waarom kunnen wij mensen niet dezelfde mildheid aan de dag leggen? “Wij zijn zeer normatief en bestraffen individuen die de normen niet volgen. Als taalkundige soort willen we overal een label opplakken, maar dat beperkt net onze visie."

Als taalkundige soort willen we overal een label opplakken

"De wereld is niet verdeeld in hokjes, al zouden we dat misschien wel graag willen”, vertelt de onderzoeker.

Mijn moeder, de generaal 

De Waal werd geboren in groot gezin. Hij was de vierde van zes broers. Zijn moeder omschreef zichzelf als ‘de generaal’. Een fijne generaal, nuanceert hij haar bijnaam. De Waal was van kindsbeen af een grote dierenvriend. Maar toch was zijn studiekeuze bijna wiskunde geweest, zo ontmoedigd was hij door een stuurse biologieleerkracht. “Maar mijn moeder, de generaal, vond dat ik echt voor biologie moest gaan. Ze had gelijk.”

"Geweld en gender zijn verbonden" 

De VS, al jarenlang zijn thuishaven, kwam de voorbije weken vooral in het nieuws door de vele dodelijke schietpartijen. “Ik woon in Georgia en zit er dus middenin”, vertelt hij. Ook in deze discussie is gender niet weg te denken: “Geweld kan zeker met gender verbonden worden. In alle statistieken, zijn er meer mannelijke moordenaars. Bij chimpansees merken we diezelfde verhouding op. Geweldpleging door mannen is ook bij de primaten een algemeen verschijnsel. Natuurlijk zijn niet alle primaten zo gewelddadig als de chimpansee."

De Waal voerde ook onderzoek naar geweld en conflictoplossing bij primaten. “Bij alle sociale dieren komt verzoening voor. Zeker bonobo’s zijn erg goed in het oplossen van conflicten.” Maakt de mogelijkheid tot verzoening mensen en andere primaten dan ‘goede wezens’? “Dat zou ik niet beweren. Wij hebben als mensen een gigantisch arsenaal aan gedrag: van altruïsme tot genocide. Wanneer we goed doen, doen we het beter dan primaten. Maar wanneer we slecht handelen…”

De mens maakt zich trouwens vaker schuldig aan seksueel geweld dan primaten: “Bij hen is verkrachting echt zeldzaam of gewoon volledig afwezig.” Bij de bonobo’s heerst echte girlpower, vertelt de Waal. “Wanneer een vrouwtje in nood is, geeft ze een gil. De andere vrouwtjes helpen meteen.”

Biologie en het debat 

Een drietal jaren geleden nam hij afscheid van zijn loopbaan op zijn 70ste. "Een triest moment", benoemt hij dat adieu. Hij mist zijn teams en natuurlijk ook de apen: "Er zijn altijd machtswisselingen, het is een echte soap-opera."

"Ik weet niet of we als mens nog veel kunnen evolueren", vertelt hij. "We hebben zoveel mechanismen, zoals dood en verderf, uitgeschakeld... Maar ons immuunsysteem blijft wel evolueren." Tot slot hoopt de Waal dat biologie opnieuw een rol van betekenis mag spelen in debatten: "Dat wil niet zeggen dat we een deterministische visie moeten hanteren over hoe mannen of vrouwen zich moeten gedragen. Al denken sommige mensen dat wel."

Dit zijn de onderwerpen die ter sprake kwamen:

BOEK

In 'Anders' buigt Frans de Waal zich over verschillen in sekse en gender bij de mens en andere dieren. 

Zijn boek ‘Mama’s laatste omhelzing’ opent met het dramatische afscheid in Burgers’ Zoo tussen Mama, een stervende 59-jarige chimpansee, en Jan van Hooff, de bekende hoogleraar biologie. Hun laatste ontmoeting werd gefilmd en vervolgens door miljoenen mensen bekeken. 

Haruki Murakami's trilogie '1Q84' kon de Waal gedurende 1.328 pagina's blijven boeien. 

DOCUMENTAIRE

De Waal was enorm geraakt door de Franse documentaire ‘Petite Fille’ (2020) van Sébastien Lifshitz.

KUNST

Volgens de Waal was ‘De Tuin der Lusten’ van Jheronimus Bosch revolutionair.

MUZIEK 

• I just can’t wait to be the king (Uit ‘The Lion King’) - Jason Weaver met Rowan Atkinson & Laura Williams
• Chan Chan - Buena Vista Social Club
• Lucille - BB King
• Gebt mir meinen Jesum wieder (uit Mattheuspassion BWV 244) -  Münchener Kammerorchester, olv Alexander Liebreich
• Andante con moto uit Pianokwintet in a groot, op. 81 b 155 (Antonin Dvorak) Karl Engel (piano) en het Melos Quartet (Uit ‘Petite Fille’)
• It Takes a Lot to Laugh, It Takes a Train to Cry - Bob Dylan
• Fool on the hill - The Beatles
• L'elisir d'amore (Het liefdeselixer) - Gaetano Donizetti
• Nocturne Op. 32 No. 2 - Frederic Chopin (uitvoering door François Chaplin)
• Roxanne - The Police

Touché gemist? Luister naar de podcast via VRT NU. 
Een overzicht vind je terug in het Touché archief!

Luister ook