Waren de middeleeuwen echt zo gruwelijk, vies en vrouwonvriendelijk? Vijf hardnekkige clichés ontkracht

De middeleeuwen, dat waren donkere en zelfs duistere tijden. Geweld om elke hoek en vieze straten vol uitwerpselen. Om nog maar te zwijgen van de pest. Een idee dat veel mensen hebben, maar hoe komen ze tot dat idee?  

"Toen de renaissance eraan kwam, begonnen humanisten in de verf te zetten dat de voorafgaande eeuwen niet optimaal waren. Maar dat was eigenlijk een marketingtruc om hun eigen denken in de verf te zetten", zegt Jonas Roelens, historicus aan de UGent. Hij wil, samen met historicus aan de Universiteit van Amsterdam Nathan van Kleij, enkele clichés weerleggen.

1. De middeleeuwen zijn smerig en onhygiënisch

"Een frappant idee als je erover nadenkt: je woont in een houten huis en je gooit je emmer met uitwerpselen gewoon naar beneden, met de kans dat het op het hoofd van je buurman valt. Doen wij dat nu?", vraagt Van Kleij. "Nee, dus waarom zouden mensen in de middeleeuwen dat wel doen?"

Volgens Van Kleij bewaarden ze de emmers en konden ze met dat afval terecht in beerputten. Hij erkent wel dat de grachten er niet altijd even proper bijlagen, maar volgens hem komt dat niet van mensen die hun uitwerpselen in de gracht gooiden. "Het was waarschijnlijk minder hygiënisch dan nu, maar dat wil niet zeggen dat die mensen hun best deden om het smerig te maken."

Toch bestaan er heel wat prenten waarop staat afgebeeld hoe de emmers uit de ramen worden gegooid. "Dat is satire, zelfs de mensen toen moesten daarmee lachen", weet Roelens. "Dat is net zoals mensen die vandaag de regels niet volgen: die bekijken we ook scheef en lachen we ook uit."

Wat dan met de pest? Was het niet pas na die plaag dat mensen het woord hygiëne leerden kennen? "Ze probeerden toen ook al de verspreiding tegen te gaan door in quarantaine te gaan, besmette mensen apart te begraven en hun kleren niet meer aan te raken."

Volgens de historici kan je het vergelijken met corona: ook wij gingen tijdens de pandemie onze handen beter wassen en ontsmetten, gewoon omdat de urgentie er is. "Dat wil niet zeggen dat we ervoor helemaal niet hygiënisch leefden."

2. De middeleeuwen zijn gewelddadig

Martelen, veel mensen linken dat ook met de middeleeuwen. Maar dat idee kan Niels Fieremans, die rechtsgeschiedenis doceert aan de UGent, weerleggen. "De doodstraf, die kwam in de middeleeuwen in een stad als Brugge 1 tot 2 keer voor in een jaar. Een marteling maar één keer om de vijf jaar."

Er was dus heel wat minder gemartel dan gedacht. "Een marteling werd enkel uitgevoerd als de misdaad groot genoeg was en als men heel zeker was dat de persoon schuldig was." Bij een marteling gebruikten de beulen de marteltuigen die voor het minste lichamelijk leed zorgden. "Anders kwam er protest van het volk."

Wij zouden een bekentenis na een marteling nooit als geldig zien, en ook de mensen in de middeleeuwen erkenden dat. "De mensen die gemarteld werden, moesten hun bekentenis opnieuw herhalen voor de rechtbank. Deden ze dat niet, dan moest na drie keer martelen de vrijspraak alsnog volgen."

"Geldboetes kwamen veel frequenter voor, net zoals nu ook gebeurt", zegt Van Kleij. Brute bestraffingen werden ook sterk tegengehouden door de publieke opinie. "Een doodstraf lokte veel volk, maar dat volk stond er wel op dat de persoon op een waardige manier zou sterven, zonder veel afzien en bloed."

3. De middeleeuwen zijn vrouwonvriendelijk en preuts

Veel van wat we weten over de middeleeuwen komt uit kerkelijke bronnen, waardoor we het idee hebben dat een vrouw niets te zeggen had in die tijd. "Maar tussen de heilige Maria en de inferieure Eva, zitten heel wat vrouwen die wel een plek kregen in de maatschappij", nuanceert Roelens.  

Zo konden vrouwen hun eigen zaak starten zonder de voogdij van hun man, zich cultureel uiten en konden ze naar school. "Er was veel zeggenschap voor de vrouw. In de slaapkamer, maar ook economisch en politiek."

Hoe verzoen je dat met de vrouwenrechten die er later in de tijd ontbraken? "Je moet niet altijd denken dat de geschiedenis een opwaartse lijn is. De middeleeuwen waren voor bepaalde vrouwen echt een goede tijd, dat veranderde opnieuw tijdens de renaissance."

Ook in de slaapkamer was er aandacht voor de vrouw. "Klaarkomen was voor de vrouw even belangrijk als voor de man. Om kinderen te krijgen, moest de zaadlozing van beiden samenkomen. Mannen kregen zelfs tips om vrouwen te laten genieten. Dokters schreven zelfs aan sommige vrouwen voor dat ze moesten masturberen."

Seks voor het huwelijk? Ook daar waren mensen niet vies van. "Er stonden veel vrouwen al zwanger voor het altaar. Dat werd wel getolereerd. Mensen waren echt niet zo preuts. Het is niet omdat de kerk normen bepaalt, dat die gevolgd worden. Dat is nu niet anders."

4. In de middeleeuwen is geen plaats voor afwijkende seksualiteit

Interseksualiteit, non-binair: sommige mensen benoemen het als een nieuwe hype. Toch bestond het ook al in de middeleeuwen. "Je kon er best niet mee te koop lopen, maar er was wel al lang geweten dat het bestond", zegt Roelens. "Er werd ook over nagedacht hoe dat allemaal kon."

Zo gingen ze in de middeleeuwen uit van de "humorenleer". Ze geloofden dat iedereen vier lichaamssappen heeft die je lichaam in balans houden. Ze bepalen je karakter en je geslacht. "Als de verhoudingen van die sappen veranderden, kon je van geslacht veranderen of was je interseksueel."

Dat gedachtegoed was dus niet zo out of the box, en het was geen duister thema waar men niets over wist. "Ook daar kijken we altijd naar kerkelijke bronnen, maar die beschrijven niet de geschiedenis van de gewone mens. Die proberen wij nu aan het licht te brengen."

5. De middeleeuwen zijn heel romantisch, met ridders en jonkvrouwen

Voornamelijk een donker beeld, die middeleeuwen. Toch denken we ook aan het romantische deel van die tijd: ridders, jonkvrouwen en prachtige kastelen. Waar komt die tegenstelling vandaan?

"Dat komt uit de moderne tijd, toen de industrialisatie op gang kwam", zegt Van Kleij. "Mensen verlangden in die koele tijden meer naar broederschap en een romantische tijd waar alles niet zo snel moest gaan."

Lees verder onder de foto

De middeleeuwen zijn duidelijk een tijd waar veel ideeën over bestaan, maar die niet altijd even negatief of romantisch zijn als we denken. "De mensen van toen worden precies allemaal op een hoop gegooid, terwijl je de mensen van vandaag ook niet over een kam kan scheren. Wij proberen een beter beeld te scheppen van onze middeleeuwse medemens", sluit Jonas Roelens af. 

Dit zijn maar vijf van de vele clichés die mensen hebben over de middeleeuwen en die niet altijd kloppen. Historici Nathan van Kleij en Jonas Roelens proberen nog vijf andere clichés van de middeleeuwen te weerleggen in hun boek "Middeleeuwse medemensen. De clichés over de donkere eeuwen voorbij".  

Bron: vrtnws.be en 'De Wereld van Sofie'