Over het nut van (plaatsvervangende) schaamte

'Plaatsvervangende schaamte' is een raar ding. In de Wikipedia lezen we daarover: Hierbij associeert de persoon die zich schaamt zich met de gedraging van (een) ander(en), en voelt zich daarbij onprettig. Dit fenomeen doet zich voor bij gedrag van mensen in de nabijheid van de persoon die zich (plaatsvervangend) schaamt, maar de term wordt ook gebruikt indien mensen zich geconfronteerd zien met de gevolgen van gedrag van iemand waarbij zij zich ongemakkelijk voelen, al dan niet in combinatie met een schuldgevoel omdat men daartegen niets onderneemt.

Stephanie Welten onderzocht het fenomeen schaamte in 18 studies. In haar  promotieonderzoek presenteert ze een geïntegreerde visie op deze emotie. De wetenschap was er namelijk nog niet helemaal uit hoe schaamte werkt.

Hoe komt het bijvoorbeeld dat schaamte zowel tot egoïstisch als tot sociaal gedrag kan leiden? En waarom schamen we ons in godsnaam voor iets dat vreemde mensen doen of laten?

Volgens drs. Welten draait het bij schaamte allemaal om een bedreigd zelfbeeld. Ook als die plaatsvervangend is. Doordat we ons identificeren met een groep, kan gênant gedrag van een groepslid negatief afstralen op onszelf. Dat gedrag vormt dan een bedreiging voor onze reputatie ( voorbeeld: vader die in de supermarkt huppelt op de maat van de muzak ).

Daarnaast kunnen mensen ook plaatsvervangende schaamte voelen als ze zichzelf identificeren met een volslagen vreemde die zich schaamtevol gedraagt. Dit soort schaamte komt door een ingebeelde zelfbedreiging ( voorbeeld:  kattenvals zingende kandidaten bij Idool ). Dit soort schaamte kan zinvol zijn, omdat mensen zo kunnen leren van de fouten van anderen. Zegt de sociale wetenschap.