De Ochtend
“Stiftgedichten”: wanneer schrijven letterlijk schrappen wordt
zo 30 jan. - 8:22
Het idee van de stiftgedichten gaat terug op een Amerikaans voorbeeld: “Newspaper Blackout Poems” van creatieveling Austin Kleon. “Het genre wordt in ons taalgebied ook beoefend, maar meestal in een context van workshops, taallessen of door amateurdichters”, zegt Stefaan Goossens, verantwoordelijke documentatiecentrum van het Poëziecentrum. “Dimitri Antonissen is volgens mij de enige in ons taalgebied die het genre professioneel beoefent.”
Omdat ik zelf voor de krant werk en voortdurend met taal en creativiteit bezig ben, wilde ik dat ook uitproberen
Stiftdichter Dimitri Antonissen, die in het dagelijkse leven adjunct-hoofdredacteur is bij "Het Laatste Nieuws", is inderdaad door Kleon geïnspireerd geraakt en zo met het stiftdichten aan de slag gegaan. “Ik ben in contact gekomen met werk van Austin Kleon”, zegt Antonissen. “Die had de techniek van het stiftdichten herontdekt, want blijkbaar gebruikten mensen die techniek al tientallen jaren. Ik zag zijn gedichten en omdat ik zelf voor de krant werk en voortdurend met taal en creativiteit bezig ben, wilde ik dat ook uitproberen. Het voelde meteen goed.”
Antonissen bracht al in 2010 zijn eerste stiftgedichtenbundel “Schrap me” uit en sinds vorige week ligt zijn tweede bundel “Stiftgedichten” in de winkel, die zijn werk van de afgelopen jaren verzamelt.
Poëzie of spielerei
Maar is stiftdichten nu echt een poëtisch genre, of eerder een spielerei of een manier om creatief schrijven aan te leren? Goossens van het Poëziecentrum twijfelt of het een nieuw genre is. “Ja en nee”, zegt Goossens. "Een vroege Amerikaanse voorloper vind je al in de 19e eeuw en dit soort speels taalgebruik past natuurlijk ook in de traditie van het dadaïsme en surrealisme.”
Docent Nederlandse letterkunde aan de RadBoud Universiteit van Nijmegen in Nederland Jeroen J.M. Dera ziet stiftdichten wel degelijk als een genre. “Een genre definiëren wij als literatuurwetenschappers als teksten die gelijksoortige conventies hebben, en als je van die conventies afwijkt wordt het een ander soort tekst. Dus dat is bij stiftgedichten wel heel erg sterk aan de hand. Het is dus een subgenre binnen de poëzie.”
Ready made
Dera ziet het stiftdichten ook passen binnen een poëtische traditie. “We hebben in de jaren 60 heel sterk een ready made traditie, rond literaire tijdschriften als “Barbarber” en “Gard Sivik”. Bij ready made is het de bedoeling dat je teksten uit de werkelijkheid haalt en presenteert als poëzie. Je neemt dus bij het stiftdichten talig materiaal uit de werkelijkheid en je presenteert het als poëzie, alleen heb je daar door het schrappen wel heel nadrukkelijk in ingegrepen als dichter. Dat gaat een stapje verder zou je kunnen zeggen, dan datgene wat klassieke ready mades doen.”
Als ik voor een wit blad was gaan zitten, dan was ik nooit op die specifieke zin of die frasering gekomen
Dichter Antonissen beseft dat je stiftgedichten moeilijk kan vergelijken met bijvoorbeeld de poëzie van Leonard Nolens of Peter Verhelst. “Dat is een heel andere categorie."
"Stiftdichten is vaak ook wat lichtvoetiger. Ik hoop toch - en dat geloof ik ook, anders zou ik het werk niet doen - dat mijn gedichten als poëzie overeind blijven", zegt Antonissen. "Het visuele is ook absoluut belangrijk, want het is ook visuele poëzie. Maar ik maak de gedichten altijd met het idee dat ze ook overeind blijven als je het gedicht gewoon voorleest. Het sluit in mijn ogen wel een beetje aan bij een lange traditie in Vlaanderen en Nederland, met onder meer Paul Van Ostaijen, die al ver voor stiftgedichten met visuele poëzie bezig was.”
Stiftdichten levert volgens Antonissen ook inhoudelijk echt poëzie op. “Ik heb letterlijk geen enkel woord, geen enkele letter in mijn boek zelf geschreven”, zegt Antonissen. “En toch merk ik dat de dingen waar ik op uitkomt heel erg voelen als dat wat ik wilde zeggen. Het resultaat gaat vaak over een onderwerp waar ik op dat moment eigenlijk mee bezig ben. Mijn creativiteit en onderbewustzijn gaan daar allemaal mee aan de slag, om op zo’n resultaat uit te komen. De mooiste momenten zijn die gedichten waarbij ik denk: dit vat nu helemaal wat ik wou zeggen, maar als ik voor een wit blad was gaan zitten, dan was ik nooit op die specifieke zin of die frasering gekomen.”
Antonissen heeft zo zijn eigen technieken om tot een goed stiftgedicht te komen. In zijn nieuwe dichtbundel zit een appendix waarin hij de lezer tips geeft om zelf te gaan stiftdichten.
Stiftdichten op school
In workshops creatief schrijven wordt wel eens aan stiftdichten gedaan, maar ook in het secundair onderwijs komen we het stiftdichten in lessenpakketten Nederlands tegen. Bijvoorbeeld in de cursus Nederlands “Traject Nederlands 3”, uitgegeven door Van In, krijgen scholieren oefeningen over stiftdichten.
Lees verder onder de afbeelding.
Docent Nederlandse literatuur Dera is enthousiast over het gebruik van stiftdichten op school. “Veel studenten en ook scholieren die aan de slag gaan met creatief schrijven en dat niet als passie hebben of dat vaak doen, die gaan heel snel blokkeren”, zegt Dera. “Als je hoort van: je moet nu een gedicht gaan schrijven, zelf woorden bedenken en dat op papier gaan zetten, dan raken mensen in de stress, zeker als daar tijdsdruk op zit. Dan denken ze: dat kan ik niet en dan slaan ze dicht en dan komt er niks op papier."
"Eigenlijk is het maken van stiftgedichten een heel mooie manier om het ijs te breken, omdat het talige materiaal er al is. Je moet er alleen zelf je route doorheen zoeken en er in ordenen. Dat is didactisch gezien heel sterk daaraan. Je kunt aan de hand van die stiftgedichten ook heel snel het gesprek op gang brengen over wat een gedicht eigenlijk is en wat we eigenlijk doen als we met poëtische taal bezig zijn: namelijk dat we dan een andere bril opzetten om naar woorden te kijken.”
Banale rijmpjes
Ook bij het Poëziecentrum zien ze goede redenen om stiftdichten in het lessenpakket op te nemen. “Vaak weten leerlingen niet hoe ze aan een gedicht moeten beginnen en snel vervallen sommige leerlingen dan in hét cliché bij uitstek: een gedicht is een tekst die rijmt en dat leidt dat algauw tot banale rijmpjes”, zegt Goossens. “Ze letten dan minder op de inhoud en het enige – voor leerlingen ook duidelijk meetbare – criterium wordt dan: “als het maar rijmt”.
“Bij stiftgedichten worden leerlingen ook geconfronteerd met de beperkingen van een bestaande tekst", gaat Goossens verder. "Het wordt dan schier onmogelijk om enkel te gaan zoeken naar zinnen die rijmen omdat die er meestal helemaal niet zijn in een krantenartikel. Dit helpt leerkrachten om het stereotiepe beeld dat leerlingen vaak van poëzie hebben uit te breiden. Poëzie gaat immers niet in de eerste plaats om “rijmen”, maar om “gevoelens” en “gedachten”. Rijmen kan daar bij helpen, maar ook “associëren” en daarvoor zijn stiftgedichten ideaal. Ze kunnen leerlingen helpen om te leren nadenken hoe je bepaalde woorden en woordgroepen aan elkaar kan koppelen op basis van een associatie.”
Stiftdichter Antonissen is heel blij dat jongeren stiftdichten in de les krijgen. “Ik krijg geregeld van middelbare scholen gedichten opgestuurd die scholieren hebben gemaakt. Soms zitten daar echt fantastische dingen tussen, dat vind ik altijd heerlijk om te zien.”
Bron: vrtnws.be en 'De Ochtend'
