Waar zijn al de neuzen van die Egyptische beelden toch naartoe?

Voor alle duidelijkheid, niet elk beeld met een ontbrekende of beschadigde neus is het slachtoffer van opzettelijk vandalisme. Niet alleen bij oud-Egyptische beelden is de neus vaak beschadigd, ook bij Griekse of Romeinse beelden is dat vaak het geval. Het ligt ook wel voor de hand, als een beeld omvalt, worden de uitstekende delen eerst getroffen, en de neus steekt nu eenmaal vooruit, zo zei professor oude geschiedenis aan de KU Leuven en egyptoloog Herbert Verreth in 'Nieuwe Feiten'.

Maar in Egypte is het toch wel opvallend, en egyptoloog Bleiberg ontdekte niet alleen dat een aantal beelden duidelijke sporen van een beitel vertoonden, maar ook dat op muurschilderingen en bas-reliëfs de neuzen eveneens vaak beschadigd waren. En daar zijn dat uiteraard geen uitstekende delen, zodat er geen enkele reden is waarom de neuzen vaker getroffen zouden worden. Overigens zijn er ook veel beelden die volledig onthoofd zijn, en muurschilderingen waar het hele hoofd of zelfs de hele figuur weggehakt is, en ook de naam van de betrokkene.

Beelden met bepaalde krachten

Aan de basis van de beschadigde beelden liggen de opvattingen van de oude Egyptenaren over afbeeldingen van mensen. Zij geloofden dat beelden van farao's de macht van de koning of het koningschap uitstraalden, dat de essentie van een god een beeld van die god kon "bewonen", en dat een deel van de ziel van een gewone sterveling, de ka, kon huizen in een beeld van dat individu.  Dat beeld voedde zich dan met de grafgiften, en hield zo de overledene in leven in het hiernamaals, en het beeld ademde ook in hun plaats.

Beelden kregen hun levenskracht door het uitvoeren van bepaalde rituelen, zoals het "openen van de mond", waarin het beeld werd gezalfd met geurige oliën, en men er verschillende objecten voor hield.

De levenskracht van een beeld komt door de neus, zo werd gedacht, zoals men ademt, en de eenvoudigste manier om die kracht teniet te doen, was dan ook de neus af te hakken. Het beeld kon dan niet meer ademen en raakte zijn kracht kwijt, het stierf.

Sommige beeldenstormers gingen echter nog verder. Als men bijvoorbeeld de oren van een beeld van een god afhakte, dan kon die geen gebeden meer aanhoren.

In het oude Egypte was het traditie om offers te brengen met de linkerhand, en ze te ontvangen met de rechterhand, en op een aantal muurschilderingen en reliëfs is dan ook de linkerhand of arm beschadigd van de persoon die het offer brengt, en de rechterarm van diegene waarvoor het offer bedoeld was. En soms werden, voor alle zekerheid of zo, ook de benen nog beschadigd, of werd, zoals gezegd,  zelfs heel het hoofd van de geviseerde persoon afgehakt of weggehakt, of zelfs heel de figuur op een reliëf.

Drie categorieën van beeldenstormers

De redenen waarom afbeeldingen beschadigd werden zijn persoonlijk, politiek, religieus, en "crimineel".

Een eerste categorie van beschadigingen is voornamelijk politiek en te vatten onder het begrip "damnatio memoriae". Ze viel vooral farao's en koninginnen te beurt. Damnatio memoriae, letterlijk "de vervloeking van de nagedachtenis", is een term die gebruikt wordt voor het onteren van een dode door het wegnemen van de herinnering aan die persoon uit het collectieve geheugen.

Het is ook een manier om de geschiedenis te herschrijven, en in de Egyptische geschiedenis valt het op dat twee machtige koninginnen er het slachtoffer van werden, Hatsjepsoet en Nefertiti.  

Hatsjepsoet was een koningin uit de 15e eeuw v.C. die een tijdje regentes was voor haar stiefzoon Thoetmosis III, maar zichzelf uitriep tot farao toen hij oud genoeg was geworden om koning te worden. Mogelijk liet Thoetmosis, toen hij eindelijk koning geworden was, haar naam en afbeeldingen overal verwijderen, mogelijk was dat het werk van latere farao's.

Nefertiti was dan weer de vrouw van de "ketterkoning" Echnaton, die de cultus van de tientallen Egyptische goden wou vervangen door de aanbidding van de zonneschijf, Aton. Na zijn dood, in de regering van Toetanchamon, hebben de machtige priesters van de god Amon zijn beeltenissen zo veel mogelijk verwijderd, en ook Nefertiti werd hier het slachtoffer van.

Grafrovers en christenen

Een tweede categorie van mensen die de beelden beschadigden, zijn volgens Bleiberg mensen die zo'n hekel hadden aan een overledene, dat ze hem zelfs in het hiernamaals nog wilden treffen door zijn afbeeldingen te beschadigen, en grafrovers die bang waren dat de overledenen wraak zouden willen nemen, die schrik hadden voor een soort van "vloek van de doden".

Hun beweegredenen zijn dus persoonlijk of "crimineel", en ze zouden dan vooral bij gewone stervelingen de neuzen op de afbeeldingen beschadigd hebben, om de levenskracht van de beelden weg te nemen. Egyptoloog Verreth zei in "Nieuwe feiten" dat hij dit wel een zwak punt vindt in het werk van Bleiberg, en dat er niet veel bewijzen voor zijn.

De derde groep, die verantwoordelijk is voor veruit het grootste aantal beschadigingen, zijn de kopten, christelijke Egyptenaren uit de eerste eeuwen van onze jaartelling. De oud-Egyptische religie was verdwenen, de tempels waren in verval en werden vaak gebruikt als woning, en de muurschilderingen, beelden en reliëfs werden beschadigd of zelfs geheel vernietigd.

Minstens een deel van de motivatie van de kopten was religieus: ze hadden nog wel het besef dat de oude goden verondersteld werden te wonen in de afbeeldingen, maar ze zagen die als heidense demonen. En om het heidendom te bevechten, vielen ze de rituele middelen ervan aan, vooral afbeeldingen van offergaven.

Na de invasie van de moslims in de zevende eeuw, waren de Egyptenaren blijkbaar al over hun angst voor de oude rituele objecten, en er volgde geen nieuwe beeldenstorm. Een bekende uitzondering hierop vormt evenwel de sfinx van Gizeh.

(lees verder onder de foto)

De neus van de sfinx

De sfinx van Gizeh (zie foto hierboven) moet zowat het meest bekende beeld zonder neus zijn, en een van de grootste ook. Over de neus van de sfinx, en hoe hij die kwijt geraakt is, doen talloze verhalen de ronde.

Lezers van Asterix weten uiteraard hoe het zit - nietwaar Obelix -, en vaak wordt ook gezegd dat de soldaten van Napoleon de neus met een kanon eraf zouden geschoten hebben. Dat is echter zeker niet het geval, er bestaan afbeeldingen van de sfinx van voor de verovering van Egypte door Napoleon, waarop duidelijk te zien is dat de sfinx zijn neus toen ook al kwijt was.

En er is ook een ouder verhaal, uit de 15e eeuw, van de Egyptische kroniekschrijver al-Maqrizi, dat vertelt hoe de sfinx zijn neus verloren heeft.

Volgens al-Maqrizi zag in 1378 een fanatieke soefi - een strekking binnen de islam - hoe boeren uit de buurt offers brachten aan de sfinx om een goede oogst te verkrijgen. Hij werd daar zo woedend over dat hij het beeld beklom - dat was toen niet zo moeilijk want enkel het hoofd stak boven het zand uit -, en de neus stuk hakte. De plaatselijke inwoners werden daar dan weer zo boos om, volgens al-Maqrizi, dat ze soefi ter plaatse meteen om het leven brachten, en hem offerden aan de sfinx.

Zeker is dat evenwel ook niet, want al-Maqrizi is niet altijd even betrouwbaar, en van een aantal "feiten" uit zijn kronieken staat vast dat ze nooit gebeurd zijn. Dit verhaal zou dus waar kunnen zijn, maar het zou net zo goed niet waar kunnen zijn.

Zoals gezegd heeft de vraag waarom de beelden geen neuzen hebben, geleid tot een tentoonstelling, waar verminkte beelden en afbeeldingen naast niet beschadigde exemplaren geplaatst worden.

De tentoonstelling "Striking Power: Iconoclasm in Ancient Egypt" is opgezet door Edward Bleiberg en Stephanie Weissberg in de Pulitzer Arts Foundation in St. Louis, Missouri, en ze loopt van 22 maart tot 11 augustus.

Beluister het gesprek met Herbert Verreth in 'Nieuwe Feiten':

Bron: vrtnws.be en 'Nieuwe Feiten'

Lees ook: