Duizenden Belgen kregen behalve COVID ook een gevaarlijke schimmelinfectie... de helft overleefde het niet

16 november, 2020. Luc Claes (65), een alleenstaande grootvader uit Kessel-Lo bij Leuven, wordt wakker met hoge koorts. Hij voelt zich benauwd, kortademig en erg moe.

De piek van de tweede coronagolf is op dat moment net bedwongen, maar meer dan 1.400 patiënten liggen nog op intensieve zorg. Dagelijks komen er ongeveer 6.000 nieuw besmettingen bij. Het virus circuleert nog volop.

Luc maakt een afspraak bij zijn huisarts voor een covidtest. Het resultaat laat niet lang op zich wachten: positief.

“Dat kwam hard binnen”, zegt Luc. “Ik was maanden heel voorzichtig geweest. Ik had een vaste bubbel en ik hield me vrij goed aan de regels. Toch werd ik besmet.”

Schimmelinfecties, een vaak gemiste diagnose

25 november, 2020. Luc ligt al een week op de afdeling intensieve zorg. Hij is in een kunstmatige coma gebracht en krijgt zuurstof toegediend. Zijn toestand blijft achteruit gaan.

“In zo’n situatie onderzoeken we altijd of we niks missen", zegt professor Yves Debaveye, staflid intensieve zorg in het UZ Leuven. "We weten uit onderzoek dat veel covidpatiënten ook gevaarlijke schimmelinfecties oplopen. Die kunnen onder de radar blijven als je niet de juiste testen doet.”

Snel testen om schimmelinfecties uit te sluiten is dus essentieel. Het kan voor patiënten als Luc het verschil betekenen tussen leven en dood.

“Veel hangt af van de alertheid van de behandelende arts”, zegt professor Katrien Lagrou (UZ Leuven), gespecialiseerd in levensbedreigende schimmelziektes. “De arts moet er aan denken van te testen op schimmels, maar niet iedereen heeft die reflex. Schimmelinfecties waren vroeger een van de meest gemiste diagnoses.”

“We zochten vroeger zelden naar schimmelinfecties”, bevestigt Yves Debaveye. "Vaak werd de diagnose pas gesteld na de dood van de patiënt, bij een autopsie. Dat is de voorbije jaren gelukkig verbeterd."

Aspergillus, overal en soms gevaarlijk

Luc wordt snel getest. Zijn staal vertrekt meteen naar het labo, voor analyse. Eén dag later al krijgt dokter Debaveye het resultaat van de test binnen: Luc is besmet met een schimmel.

“Het bleek te gaan om Aspergillus fumigatus", zegt Debaveye. “Dat was niet echt een verrassing, want Aspergillus is een schimmel die regelmatig voorkomt bij patiënten op intensieve zorg.”

Op een petrischaaltje ziet Aspergillus fumigatus er onschuldig uit. Een dicht web van fijne schimmeldraadjes, groen in het midden en wit aan de buitenkant. Het lijkt wat op een schimmel die je verwacht op boterhammen die te lang in een brooddoos zaten. En net als de schimmels op oude boterhammen komt ook Aspergillus erg vaak voor.

“Aspergillus zit echt overal ”, zegt Katrien Lagrou. “Je vindt het veel in tuinen, vaak in enorme concentraties. Als je in de tuin werkt, dan adem je voortdurend sporen in, vooral in de buurt van een composthoop. Composthopen zijn echt dé hotspots in de tuin.”

"Aspergillus zit ook in de grond en in vaak gebruikte isolatiematerialen”, zegt Yves Debaveye. “ Als je grondwerken hebt in een ziekenhuis, dan komt vaak Aspergillus vrij. Hetzelfde gebeurt bij verbouwingen, als je bijvoorbeeld een muurtje sloopt. Sporen komen dan in de lucht terecht en wij ademen die sporen in.”

Studies schatten dat we dagelijks een paar honderd Aspergillus-sporen inademen, maar ons lichaam weet wat het met die sporen moet doen: onderscheppen, doden en opruimen. Een routineklus voor ons immuunsysteem, op voorwaarde dat je gezond bent.

“Als je immuunsysteem goed werkt, dan zijn schimmelinfecties geen probleem”, zegt Lagrou. “De trilharen in de luchtwegen houden al een groot deel van de schimmels tegen. De sporen die toch in je longen belanden, worden daar opgeruimd door witte bloedcellen.”

Schimmeldraadjes in de longen

Als je immuunsysteem verzwakt is, dan liggen de kaarten anders. Dan kan Aspergillus je natuurlijke afweer verschalken en nestelt de schimmel zich in je lichaam. Vergelijk het met de schimmel op een oude boterham, maar dan in je longen. Er ontstaan kleine, fijne schimmeldraadjes die je longen aantasten. Zo'n schimmelinfectie wordt ook wel aspergillose genoemd.

Aspergillose zie je vooral bij mensen met een verzwakt immuunsysteem. Iemand die net een transplantatie achter de rug heeft, bijvoorbeeld, of iemand met ernstige immuunproblemen.

“Een paar jaar geleden zagen we dat aspergillose ook voorkomt bij mensen die met ernstige influenza op intensieve zorg belanden”, zegt professor Joost Wauters (Medisch Intensieve Zorgen, UZ Leuven). “Iedereen was met verstomming geslagen, want we kenden Aspergillus enkel van patiënten met immuunproblemen. Niemand begreep het, we stonden er echt van te kijken. En toch gebeurde het ieder griepseizoen opnieuw.”

Wauters zette mee een grote internationale studie op en inderdaad: maar liefst 19% van de patiënten met influenza ontwikkelt ook aspergillose.  De studie werd gepubliceerd in het tijdschrift Lancet Respiratory Medicine.

"Een volgende logische stap was om te onderzoeken of aspergillose ook voorkomt bij covidpatiënten", zegt Wauters. "Dat bleek inderdaad zo te zijn. De eerste studies tonen dat ongeveer 15% van de covidpatiënten op intensieve zorg ook aspergillose ontwikkelt."

Op basis van dat cijfer kan je een ruwe schatting maken voor België. Tijdens de drie covidgolven lagen volgens voorlopige cijfers van Sciensano 25.000 à 30.000 patiënten op de afdeling intensieve zorg. "Ik schat dat een paar duizend van die patiënten tijdens hun opname op intensieve zorg ook aspergillose doorgemaakt hebben", zegt Joost Wauters.

Het gaat waarschijnlijk om 3.750 à 4.500 patiënten, al is het nog te vroeg voor definitieve cijfers.

Eén ding is wel al zeker: de besmetting van Luc is zeker geen uitzondering. Duizenden andere Belgen maakten iets gelijkaardigs mee. Ze werden eerst besmet met covid en kregen daar een gevaarlijke schimmelinfectie bovenop.

Tussen leven en dood

Wanneer de resultaten van het labo binnenkomen, ligt Luc nog altijd in een diepe coma. De schimmel heeft zich op dat moment diep in zijn longen genesteld.

“Het enige dat ik me van die periode herinner zijn beangstigende, erg levendige hallucinaties”, zegt Luc. “Ik dacht op een bepaald moment dat ik ontvoerd was… Ik zat in een onderzeeër en naast mij lag een vrouw die vermoord was.. Heel vieze dingen, die ik mij nog tot in de kleinste details herinner... helemaal anders dan bij dromen.”

Luc zweeft op dat moment tussen leven en dood. 40 tot 50 percent van de covidpatiënten met aspergillose overlijdt. Het is vaak kantje boordje.

"Een deel van die patiënten zou ook overlijden zònder aspergillose", zegt Katrien Lagrou. " We zien wel dat aspergillose de kans op overlijden bij covidpatiënten verhoogt. Mensen belanden in het ziekenhuis met een covidinfectie, maar het is een schimmel die soms het genadeschot geeft."

Geen tijd verliezen is op dat moment cruciaal. "Hoe langer de infectie onbehandeld in je lichaam zit, hoe moeilijker het is om iemand nog te genezen", zegt Joost Wauters. "Dat is met bacteriën zo, maar ook met schimmels. Je moet er heel snel bij zijn."

Aspergillus wordt resistent... en dat is een probleem

Om te voorkomen dat een schimmel ook aan Luc het genadeschot geeft, starten artsen een behandeling met het schimmelwerend middel voriconazole.

"Voriconazole is een geneesmiddel op basis van azolen," zegt Yves Debaveye. "Azolen worden vaak gebruikt om schimmels te bestrijden. Het is de standaardbehandeling bij dit soort infecties."

Azolen werken meestal prima, maar toch is het altijd bang afwachten of de behandeling zal aanslaan. Sommige Aspergillus-stammen zijn resistent en kunnen dus niet meer bestreden worden met bepaalde azolen.

“Je kan het vergelijken met het resistentieprobleem bij bacteriën door het overmatig gebruik van antibiotica”, zegt Ann Packeu van Sciensano. “Het probleem is dat sommige azolen niet meer werken, omdat de schimmels  resistent worden. Je moet dan overschakelen naar andere medicijnen met meer bijwerkingen. Het arsenaal aan schimmelwerende middelen is bovendien beperkt. En ondertussen gaat ook kostbare tijd verloren."

In het UZ Leuven wordt bij ongeveer 7% van de patiënten met een Aspergillus-stam resistentie aangetroffen. "Dat aantal is de voorbije jaren gelukkig niet gestegen", zegt Katrien Lagrou. "Dat weten we omdat we elke Aspergillus-stam testen op resistentie."

Waarom worden schimmels resistent?

Het resistentieprobleem wordt veroorzaakt door het grootschalig gebruik van azolen. Die worden niet alleen ingezet bij patiënten. Ook in de verf- en de houtindustrie en in de landbouw worden ze vaak gebruikt. Middelen die patiënten als Luc kunnen redden, worden ook gebruikt om bijvoorbeeld maïs en tarwe te beschermen tegen schimmels.

Door het gebruik van azolen in de landbouw en de industrie vind je ook resistente stammen in de omgeving.

In Nederland werd een paar jaar geleden in kaart gebracht waar resistente Aspergillus het meest voorkomt. “Er werden drie hotspots gevonden”, zegt Ann Packeu. “Industriële compostbedrijven, bedrijven waar hout verwerkt wordt… en plekken waar afval van tulpenbollen verzameld wordt."

Het nieuws dat resistente Aspergillus gelinkt kan worden aan de tulpenteelt, sloeg in als een bom. "Killer Tulips Hiding in Plain Sight", kopte The Atlantic. Vertaald: "Moordende tulpen verbergen zich bij klaar daglicht". In Nederland veroorzaakte het nieuws politieke beroering en kwamen er maatregelen om het gebruik van azolen te beperken.

In België weten we nog niet wat de hotspots zijn. “Dat zijn we aan het onderzoeken”, zegt Ann Packeu. “We kijken vooral op plaatsen waar azolen gebruikt worden, in bepaalde landbouwsectoren. Ik kan daar voorlopig nog niet veel over zeggen, maar we hebben al op verschillende plekken resistente Aspergillus-stammen aangetroffen.”

"We moeten dat probleem zeker goed in kaart brengen", zegt Katrien Lagrou. "Aspergillus zit overal in de omgeving. Het risico bestaat dat die resistente stammen zich verder gaan verspreiden. En dat ze zo meer mensen kunnen infecteren."

Door het oog van de naald

Luc heeft gelukkig geen resistente Aspergillus en de azolen doen goed hun werk. Een week voor Kerstmis ontwaakt hij na 30 dagen uit zijn coma. Hij is zo verzwakt dat hij niet meer zelfstandig dan stappen. Zelfs spreken is moeilijk.

Op 20 januari 2021 mag Luc het ziekenhuis verlaten, 20 kilo lichter en erg verzwakt. Hij gaat een paar weken bij zijn dochter Stefanie wonen, zodat hij zich helemaal kan focussen op zijn revalidatie. Kleinzoon Dries is blij dat hij zijn grootvader eindelijk terugziet.

Vandaag is Luc een half jaar thuis. Hij is nog altijd bezig met revalideren, maar het gaat al beter. Stappen lukt weer, maar hij is nog snel vermoeid.

Het had ook anders kunnen lopen, dat besef begint stilaan door te dringen. “Ik realiseer mij nu pas wat die schimmel had kunnen doen”, zegt Luc. “Het risico om te overlijden was stukken groter door de combinatie van COVID met die schimmel. Ik ben blijkbaar echt door het oog van de naald gegaan. En ik ben héél blij dat ik het nog kan navertellen.”

Hoe bezorgd moet je zijn na het lezen van dit artikel?

Als je gezond bent en geen immuunproblemen hebt, dan hoef je na het lezen van dit artikel niet ongerust te zijn. Je immuunsysteem weet het hoe het schimmelsporen moet opruimen.

“Mensen hoeven zeker niet bang te zijn voor schimmels”, zegt Katrien Lagrou. “Je kan jezelf niet onder een stolp verschuilen, maar het is wel goed dat de aandacht aangescherpt wordt. Dat mensen zich meer bewust worden van het feit dat ernstige schimmelinfecties veel patiënten treffen."

Als je wél een verzwakt immuunsysteem hebt of als je positief test op het corona- of influenzavirus, dan zijn er drie dingen waar je kan op letten:

• Let op met composthopen en hooizolders, want daar is de concentratie Aspergillus veel hoger.
• Als er werken in je straat bezig zijn, dan is het beter van tijdelijk wat minder te verluchten. Bij grondwerken komen soms stofwolken vrij die veel Aspergillus bevatten.
• Let op bij verbouwingen. Ook bij het slopen van een muur of het uitbreken van een vloer kan Aspergillus vrij komen.

Ten slotte nog dit: vaccinatie voorkomt sowieso ernstige COVID- en influenza-infecties. Door je te laten vaccineren vermijd je dus ook een gevaarlijke "bij-besmetting" met aspergillose.

Beluister het gesprek met professor Joost Wauters in 'De Ochtend' via Radio 1 Select

Bron: vrtnws.be en 'De Ochtend' 

Lees ook: